Green Data – jak zrównoważony rozwój napędza rynek danych

Anna Gonera
partnerka w Natural Innovations Lab, pracowni doradczo-badawczej w obszarze Environmental Mitigation Consultingu, ekspertka ADMA, ekspertka Fundacji Platforma Przemysłu Przyszłości.

Od kilku lat popularność zyskuje model ESG (environment, social responsibility, governance). Jego głównym założeniem jest przekonanie, że przy ocenie czy wycenie przedsiębiorstwa oprócz rezultatów finansowych powinno się także brać pod uwagę to, w jaki sposób firma wpływa na środowisko naturalne, jak oddziałuje na społeczeństwo oraz w jaki sposób jest zarządzana. W tym kontekście termin społeczna odpowiedzialność (Corporate Social Responsibility, CSR) zaczął zyskiwać na atrakcyjności. Szybko okazało się jednak, że działania podejmowane przez firmy w tych zakresach mają charakter powierzchowny, często czysto wizerunkowy, o minimalnym rzeczywistym wpływie – biznes prowadzony jest tak, jak dotychczas.

Nowe, prawno-ekonomiczne rusztowanie europejskiej gospodarki w przededniu zielonej zmiany

Konsekwencje pandemii Covid-19, działania brytyjskiego rządu i kapitału związane z Brexitem oraz coraz poważniejsze konsekwencje zmian klimatycznych dla biznesu pozwoliły na połączenie unijnych sił politycznych (Komisja Europejska) z oczekiwaniami rynków finansowych i inwestorów. Wspieranie, zarówno regulacjami jak i finansowaniem, bezpieczniejszych modeli biznesowych, które są bardziej odporne na kryzysy i oszczędne pod względem zasobów, staje się rzeczywistością.

Rusztowaniem prawno-ekonomicznym tej zmiany są działania podejmowane przez KE w zakresie Zrównoważonego Finansowania, czyli:

Wejście w życie dyrektywy SFDR (Sustainable Finance Disclosure Regulation), obciążające obowiązkami wszystkie podmioty na rynku finansowym.
Zaakceptowanie w kwietniu 2021 roku tzw. Unijnej Taksonomii.
Projekt dyrektywy CSRD (Corporate Sustainability Reporting Directive), który jest obecnie konsultowany, a jego wdrożenie planowane jest na 2022 rok.

Celem tych działań jest ujednolicenie definicji oraz standardów związanych ze zrównoważonym rozwojem. Kluczowe jest, by można było jednoznacznie określić:

Czym jest zrównoważona inwestycja?
Jakie produkty lub usługi można nazwać zrównoważonymi?
Czy koszty, jakie ponosi firma w związku ze swoją działalnością, są wydatkowane w zrównoważony sposób?
Jaki przedsiębiorstwo wpływa na swoje otoczenie (pod względem środowiskowym lub społecznym)?
W jaki sposób porównywać firmy w tym zakresie?
Co zrobić, kiedy sektor, w którym operuje firma, nie może w szybki sposób przejść procesu dekarbonizacji?
Co i w jaki sposób finansować preferencyjnie ze środków publicznych i prywatnych, aby zielona transformacja rzeczywiście się powiodła?

To ostatnie pytanie jest szczególnie ważne, ponieważ jak szacuje OECD, aby osiągnąć cele Porozumienia Paryskiego zaplanowane do 2030 roku, w skali globalnej potrzeba będzie 6,9 bilionów dolarów rocznie. Niezbędna jest więc mobilizacja kapitału prywatnego, a reforma rynków finansowych ma wspomóc transformację w kierunku niskoemisyjnej, odpornej i efektywnie korzystającej z zasobów gospodarki.

Konieczność samodiagnozy – jakich danych będą potrzebować przedsiębiorstwa, by efektywnie konkurować na nowych warunkach?

Zrównoważony rozwój nie jest możliwy bez transparentności i precyzyjnych, jednoznacznych danych. Jednak wiele przedsiębiorstw nie wie, w jaki sposób mogłoby uzyskać informacje niezbędne do samodiagnozy lub uznaje ten proces za zbędny lub zbyt kosztowny. Obszar związany z wpływem na środowisko wydaje się być szczególnie trudny, przez co niewiele firm decyduje się na analizy wykraczające poza te przewidziane w procedurach związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy.

W Polsce wciąż ciężko szukać przykładów efektywnych sposobów na diagnozę, benchmarking i transformację przedsiębiorstw w kierunku mniejszej szkodliwości. Ochrona środowiska naturalnego i stabilności klimatycznej była bowiem do niedawna głównie domeną naukowców, organizacji pozarządowych oraz (w pewnym stopniu) organów państwowych. W sytuacji, gdzie tylko niewielu reprezentowało interesy planety, a nacisk położony był na jej eksploatację przez działalność gospodarczą, niełatwo jest znaleźć znamiona dobrych praktyk, nawet w kontekście europejskim.

Wraz z implementacją dyrektywy NFRD dla największych przedsiębiorstw rozpoczął się wielki test w zakresie raportowania niefinansowego. Teraz wraz z nowymi, zielonym regulacjami rośnie liczba obowiązków:

Unijna Taksonomia wymaga wykazania, w jakim stopniu działania przedsiębiorstwa (w rozumieniu obrotu, nakładów inwestycyjnych i kosztów operacyjnych) można uznać za zrównoważoną działalność, którą ściśle, wręcz technicznie opisuje rozporządzenie i akty delegowane. Regulacje obejmą wszystkie przedsiębiorstwa, które chcą oferować usługi lub produkty na terenie Unii Europejskiej.
Dyrektywa CSRD rozszerzy zakres raportowania niefinansowego, wyznaczy jednolity standard raportowania oraz wprowadzi obowiązek ujawniania tych informacji najpierw dla wszystkich firm powyżej 250 pracowników (od 2023 roku), a następnie dla całego sektora małych i średnich przedsiębiorstw (od 2026 roku). Wszystkich, których obejmie CSRD, dotknie też Unijna Taksonomia.

Chociaż wprowadzenie nowych zasad raportowania dla mniejszych przedsiębiorstw jest odroczone w czasie, to istnieje duże prawdopodobieństwo, że korporacje będą wymagały tego typu informacji od swoich mniejszych partnerów i dostawców dużo wcześniej (bez nich nie będą mogły składać pełnych raportów). Posiadanie odpowiednich danych będzie więc stanowiło przewagę konkurencyjną, a ich brak będzie groził utratą kontraktu. Dodatkowo Unijna Taksonomia wraz z dyrektywą SFDR obligują instytucje finansowe w zakresie dostosowania swojego finansowania do wykazywanej przez przedsiębiorstwo zgodności taksonomicznej. Także środki publiczne będą związane z „zielonością” planowanej inwestycji. Jakie dane są więc dziś najbardziej wartościowe z punktu widzenia zarządzania?

Taksonomia UE określa sześć obszarów, względem których można wykazywać „zieloną” zgodność:

łagodzenie zmian klimatycznych,
adaptacja do zmian klimatycznych,
zrównoważone wykorzystywanie i ochrona zasobów wodnych i morskich,
przejście na gospodarkę o obiegu zamkniętym,
zapobieganie zanieczyszczeniu i jego kontrola,
ochrona i odbudowa bioróżnorodności i ekosystemów.

Każdy z tych obszarów został opisany przez zestaw kryteriów technicznych, dzięki którym można sprawdzić i zaklasyfikować działania swojego przedsiębiorstwa, takie jak: wybór rodzaju wykorzystywanej energii, stosowanie systemów podnoszących efektywność energetyczną czy metody transportu. Kryteria techniczne często mają także charakter ilościowy np. wymagają obliczenia ekwiwalentu CO₂ (tzw. śladu węglowego). Do tej pory w klasyfikacji ujęte są tylko działania przyczyniające się do pozytywnej zmiany w kontekście środowiskowym.

Metody ilościowego obliczania wpływu na środowisko, nie tylko w zakresie emisji gazów cieplarnianych, ale także śladu wodnego, wpływu na zanieczyszczenie gleby, powietrza czy przejścia przedsiębiorstwa w obieg cyrkularny znajdą swoje odzwierciedlenie w Europejskim Standardzie Raportowania Zrównoważenia (ESRS). Można zakładać, że będzie on spójny z kategoriami wyznaczonymi przez Unijną Taksonomię. Do czasu opublikowania nowego standardu, KE zaleca korzystanie z norm środowiskowych ISO.

Na tym nie kończą się prace Komisji Europejskiej – zapowiadana jest tzw. Brązowa Taksonomia, która ma wskazywać na działania najbardziej szkodzące środowisku, w tym np. wszystkie działania oparte na węglu. Na etapie prac jest także tzw. Społeczna Taksonomia, która podejmuje temat inkluzywności, dostępności, zrównoważonego zarządzania przedsiębiorstwem czy ochrony interesów klienta.

Tab. 1. Przykładowe wskaźniki działań przedsiębiorstw w zakresie zrównoważenia, które będą objęte sprawozdawczością[1].

Wpływ na środowisko

Obszary podejmowanych działań	Przykładowe wskaźniki działań
Łagodzenie i adaptacja do zmian klimatycznych	Wytwarzanie lub wykorzystywanie energii z źródeł odnawialnych, poprawa efektywności energetycznej, stosowanie systemów i rozwiązań adaptacyjnych do skutków zmian klimatycznych (np. projektowanie systemów ostrzegania).
Ochrona i użycie wody	Stosowanie rozwiązań poprawiających jakość lokalnych wód, stosowanie rozwiązań zmniejszających zużycie wody, stosowanie rozwiązań zapobiegających pogorszeniu jakości wód.
Transformacja w kierunku modelu obiegu zamkniętego	Stosowanie rozwiązań minimalizujących ilości odpadów i uwalnianie substancji niebezpiecznych na wszystkich etapach ich cyklu życia, stosowanie rozwiązań minimalizujących wykorzystanie surowców pierwotnych lub zwiększających wykorzystanie produktów ubocznych i surowców wtórnych.
Prewencja i kontrola zanieczyszczeń	Ograniczenie zakresu oddziaływania w kontekście terytorialnym, ograniczenie emisji krytycznych zanieczyszczeń w kontekście gleby, wód, atmosfery.
Ochrona i odbudowa bioróżnorodności i ekosystemów	Stosowanie działań przyczyniających się do poprawy jakości ekosystemów, stosowanie działań chroniących dobrze zachowane ekosystemy.

Odpowiedzialność społeczna

Obszary podejmowanych działań	Przykładowe wskaźniki działań
Zapewnienie godnej pracy	Dostosowanie polityk do praw człowieka i pracownika w całym łańcuchu wartości, niedyskryminacja i równość w miejscu pracy, zapewnienie bezpieczeństwa i zdrowia w miejscu pracy, płace pozwalające na godne utrzymanie.
Dbałość o interesy klienta	Dostępność produktów i usług, bezpieczeństwo i wysoka jakość produktów i usług, zabezpieczenie danych personalnych i poszanowanie prywatności, odpowiedzialne praktyki marketingowe.
Sprzyjanie inkluzywności społecznej	Budowanie miejsc pracy, zapewnienie szkoleń i budowy potencjału, zarządzanie wpływem na lokalną społeczność (np. wpływ na zanieczyszczenie powietrza czy wody, wspieranie edukacji etc.),przeprowadzanie konsultacji społecznych.

Ład korporacyjny

Obszary podejmowanych działań	Przykładowe wskaźniki działań
Zrównoważone zarządzanie przedsiębiorstwem	Różnorodność na stanowiskach zarządczych i kierowniczych (płeć, umiejętności, pochodzenie), przeciwdziałanie łapówkarstwu i korupcji, równe i sprawiedliwe wynagrodzenia, odpowiedzialny lobbing i zaangażowanie polityczne.
Transparentne i nieagresywne schematy podatkowe	Powiązanie opodatkowania z miejscem prowadzenia rzeczywistej działalności, odpowiedzialność zarządu za strategię i schematy podatkowe.

Rola zielonych danych w modelach działania obiegu zamkniętego w przemyśle

Ważną rolę w zrównoważonych modelach biznesowych w sektorze przemysłowym obok tematów związanych z transformacją energetyczną odgrywają obecnie dwa terminy: obieg zamknięty i łańcuch dostaw oparty na danych. Perspektywa przedsiębiorstwa produkcyjnego w modelu obiegu zamkniętego to perspektywa firmy budującej międzysektorową sieć, która umożliwia tworzenie połączonych łańcuchów dostaw wykorzystujących zasoby według strategii 3R: recycle, reduce and reuse (recykling, redukcja, ponowne użycie).

Wykorzystanie informacji o produkcie lub o procesie produkcyjnym w linearnym modelu przemysłu było mocno ograniczone. W modelu zamkniętym informacja jest wszystkim. Dane są potrzebne do monitorowania materiałów i produktów, umożliwiają przejrzystość w całym łańcuchu wartości, pozwalają także optymalizować produkcję pod względem środowiskowym. Dodatkowe potrzeby rodzi ponowne użycie lub recykling, ponieważ dane umożliwiają zarówno właściwe sortowanie odpadów, jak i dobór odpowiednich metod przetwarzania. Dane mogą także odgrywać dużą rolę w usługach (serwicyzacja modelu biznesowego) firmy produkcyjnej. Pożądane bowiem będą usługi koncentrujące się na wydłużeniu żywotności komponentu lub produktu oraz „przywróceniu go do życia”.

Technologie takie jak Internet of Things, blockchain czy analityka oparta o big data mogą w wielu przypadkach być jedynymi rozwiązaniami pozwalającymi na zebranie i śledzenie danych z procesów wytwarzania, używania oraz przetwarzania w myśl zasady from the cradle to the grave („od kołyski aż do grobu”).

Dla przedsiębiorstwa, które chce przejść zieloną transformację w kierunku osiągnięcia obiegu zamkniętego, oznacza to przyjęcie wzorców czystszej produkcji, ale także dzielenie się danymi ze swoich procesów z partnerami oraz pozyskiwanie danych od nich. Dzięki nowym unijnym regulacjom, sposób interpretowania danych zostaje narzucony, więc zebrane informacje będą wiarygodne oraz łatwiej będzie je porównywać. Jest to kluczowa zmiana urzeczywistniająca transformację – dane pochodzące z całego łańcucha wartości będą mogły mieć bowiem charakter usystematyzowany i zharmonizowany.

Podsumowanie

Strategia Europejskiego Zielonego Ładu wraz z jej instrumentami prawnymi jest przełomowa w kontekście zmiany logiki rynkowej. Jej skuteczność będzie wynikać nie z systemu kar, a z zaprojektowania jej w oparciu o refleksję nad działaniem rynku i podmiotów na nim operujących. Dla wielu sektorów, które były najważniejsze w XX wieku, będzie oznaczała degradację. Natomiast dla nowych gałęzi gospodarki i obszaru innowacji stanie się kołem zamachowym. Wiele firm, szczególnie startupów oraz małych i średnich przedsiębiorstw może być pionierami zmiany, ponieważ dokonanie przez nie zwrotu nie jest ani tak czasochłonne, ani tak kosztochłonne, jak w przypadku największych, międzynarodowych organizacji. Patrząc na rynki Europy Zachodniej i ich zaawansowanie we wpisywaniu zrównoważenia w model biznesowy, należy zacząć mocno promować nowe podejście. Należy dać polskiej gospodarce szansę, aby była konkurencyjna w zakresie myśli technicznej oraz innowacyjnych modeli zarządzania.

[1] Opracowanie własne na podstawie dokumentów KE i technicznych grup ekspertów ds. Zrównoważonego Finansowania.

Sprawdź też: