GOZ – cyrkularny model gospodarki - E-learning Przemysłu Przyszłości

Maciej Górecki
Ekspert FPPP

Wstęp: czym jest gospodarka obiegu zamkniętego?

Gospodarka o obiegu zamkniętym (ang. Circular Economy, dalej GOZ) to koncepcja, której głównym założeniem jest stwierdzenie, iż materiały oraz surowce powinny jak najdłużej być dystrybuowane w gospodarce. Konsumenci powinni wykorzystywane je tak długo, jak tylko to możliwe. Taka działalność ma przyczynić się do bardziej racjonalnego wykorzystania zużywanych zasobów
i ograniczenia negatywnego oddziaływania na środowisko wytwarzanych produktów. Procesy produkcji w gospodarce przyszłości mają być więc „zamknięte”, tj, nastawione na redukcję
i minimalizowanie powstałych odpadów.

Dlaczego musimy wykorzystywać cyrkularny model gospodarki?

Naczelna idea GOZ zakłada, iż należy skończyć z liniowym schematem wykorzystania surowców, zarówno tych odnawialnych (np. woda, powietrze, pożywienie,) jak i nieodnawialnych (które raz wykorzystane nie wracają w żadnej formie do środowiska – minerały, węgiel, czy inne pierwiastki), gdyż nie da się ciągle opierać rozwoju gospodarki światowej na dalszym wykorzystaniu zasobów. Te w końcu muszę się wyczerpać, co prędzej czy później każe opracować nowe paradygmaty rozwoju gospodarczego.

Dotychczasowy model zorientowany na wydobywanie, tworzenie, przetwarzanie, produkowanie, używanie i niszczenie, bądź utylizację produktów nie może działać w nieskończoność
w skończonym ekosystemie jakim jest planeta na której egzystują organizmy żywe. Według Global Footprint Network w chwili obecnej ziemia potrzebuje 1,75 roku na odnowienie zasobów zużywanych przez ludzkość w ciągu roku, a współczynnik ten wciąż wzrasta. Co za tym idzie, jeśli chcielibyśmy utrzymać naszą konsumpcję na obecnym poziomie, już dziś potrzebujemy więcej niż jednej Ziemi[1]. Potrzeba wykształcić nowe podejście, zakładające cyrkularne i „zamknięte” wykorzystanie zasobów, przy możliwie jak najmniejszym generowaniu odpadów.

Główne założenia i zasady kształtujące GOZ

W idealnej wizji obiegu zamkniętego kres życia produktu stanowi początek życia nowego (lub usługi). Wszystkie materiały zostają spożytkowane. Eliminuje się w tym procesie całkowicie produkcję odpadów w procesie produkcji. W GOZ nie ma odpadów, są tylko surowce. Obrazuje to poniższy schemat.

Założenie, że dla niektórych podmiotów faktyczny efekt końcowy produkcji może być odpadem a dla innych cennym materiałem, prowadzi do konkluzji, iż istotą GOZ jest budowanie efektywnej siatki powiązań i matchowanie podmiotów tworzących zamknięty obieg, tak by jeden wiedział co tworzy
i produkuje drugi. Aby utworzyć taką nić interakcji, konieczna jest realizacja głównych zasad kierujących się omawianym modelem. Należą do nich:

3 x R = reduce, reuse, recycle – redukuj, używaj ponownie, poddawaj recyklingowi. Celem GOZ jest 1) redukcja liczby odpadów i wykorzystywanych surowców. Kolejnym rozwiązaniem jest 2) przedłużanie życia surowców, np. poprzez ich ponowne wykorzystywanie, renowację czy naprawę. Dopiero ostatnim działaniem jest 3) recykling czy kompostowanie. Ideałem jest takie wykorzystanie zasobów, aby nie musieć realizować ostatniego ze wskazanych, gdyż powoduje to konieczność użycia kolejnych surowców (np. prądu czy wody).
Ekoprojektowanie i myślenie systemowe, tj. takie projektowanie produktów, aby cały cykl ich życia był przyjazny środowisku oraz przy wykorzystaniu własnych właściwości, tworzył zamknięty cykl.
Współpraca wszystkich tworzących cykl życia produktu na każdym z jego etapów w celu efektywnego zarządzania jego możliwościami zużycia, wymianą informacji, tworzeniem relacji biznesowych.
Innowacje, rozumiane jako stosowanie nowych czy ulepszonych pomysłów w obrębie gospodarki cyrkulacyjnej.

Jakimi wskaźnikami możemy mierzyć cyrkularność gospodarki?

Wdrażanie cyrkularnego modelu gospodarki wymaga stosowania wskaźników pozwalających zmierzyć, czy przeprowadzone zmiany okazują się w korzystny sposób wpływać na środowisko i czy rzeczywiście przyczyniają się do tworzenia „zamkniętego obiegu”. Monitoruje się dzięki nim prowadzone działania. Do najczęściej wykorzystywanych należą:

procent wykorzystywania materiałów z recyklingu w gospodarce,
ilość produkowanych odpadów,
wykres Sankeya, który prezentuje przepływ surowców w gospodarce (od ich pozyskania po stanie się odpadem, w GOZ ma być to zamknięty system),
wskaźnik Cyrkularności Świata GCM (ang. Global Circularity Metric). Bada globalne przepływy materiałowe.
wskaźniki „Agendy na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030” opracowane przez Organizację Narodów Zjednoczonych. Dokument zawiera 17 Celów Zrównoważonego Rozwoju oraz przyporządkowane im 169 zadań i 232 wskaźniki mierzenia postępów ich realizacji.
ramy monitorowania „zielonego wzrostu” opracowane przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju w 2017 r. Skupiają się na 4 obszarach: produktywności wykorzystywania surowców, regulacjach wspierających transformację w kierunku GOZ, wykorzystywaniu bazy zasobów naturalnych i wpływie GOZ na jakość życia ludzi.
ramy monitorowania gospodarki o obiegu zamkniętym Unii Europejskiej, wykorzystujące 10 wskaźników pogrupowanych według 4 cech charakterystycznych GOZ: produkcji i konsumpcji, gospodarowaniu odpadami i surowcami wtórnymi, konkurencyjności i innowacjach.
wskaźnik cyrkularności Unii Europejskiej, wyliczany przez Eurostat. Określa poziom materiałów odzyskanych i zwróconych do gospodarki.

Modele biznesowe w GOZ

Najpopularniejszym modelem biznesowym wykorzystywanym w ramach tworzenia cyklu życia produktów w gospodarce obiegu zamkniętego jest model kołowy. Powstał w ramach międzynarodowego projektu R2π, zleconego przez Komisję Europejską w ramach unijnego programu Horyzont 2020. Bierze pod uwagę następujące aspekty:

Do innych popularnych modeli należą:

Model RESOLVE. Opracowany przez Fundację Ellen MacArthur. Jego nazwa to akronim od słów Regenarate (regeneracja), Share (współdzielenie), Omtimise (optymalizacja), Loop (zapętlenie), Visualise (wizualizacja) i Exchange (wymiana). Każda ze wskazanych wartości stanowi jedną z 6 strategii biznesowych realizowanych w ramach modelu.
Model organizacji Circle Economy. Podzielony został na modele sprzedaży produktów i usług. Do pierwszej grupy należą: sprzedaż produktów długotrwałych, sprzedaż produktów do ponownego napełnienia, sprzedaż części wymiennych, współdzielenie P2P, wypożyczanie, leasing i płatność za użycie oraz produkty sprzedawane w modelu subskrypcji. Do drugiej: subskrypcja, płatność za użycie oraz społecznościowy.

GOZ w polityce Unii Europejskiej

GOZ jest też jednym z głównych kierunków strategicznego myślenia o rozwoju gospodarki Unii Europejskiej od czasu ogłoszenia przez Komisję Europejską planu działań dot. gospodarki o obiegu zamkniętym w 2015 r. Od tego czasu instytucja ta wydała szereg dyrektyw dotyczących cyrkularnego modelu gospodarki. W 2020 r. opublikowała nowy, plan działań na rzecz tej idei. Jest on elementem Europejskiego Zielonego Ładu i jednym z elementów na rzecz osiągnięcia neutralności klimatycznej i zasobooszczędności do 2050 r. przez państwa Wspólnoty. Określa on szczegółowe wytyczne konieczne do stopniowego wprowadzania GOZ w obszarach: unijnej produkcji, konsumpcji obywateli państw UE, gospodarowania odpadami, stymulowania rynku surowców wtórnych i ponownego wykorzystywania wody, kluczowych działań koniecznych do realizacji w celu wdrażania systemu, potrzebnych do wprowadzenia innowacji, inwestycji oraz innych środków horyzontalnych, monitorowania postępów realizacji wdrażanych założeń[2].

Cyrkularność Polski

Polska nie stworzyła jeszcze własnych ram monitorowania gospodarki o obiegu zamkniętym. Zadanie to wpisane jest w rządową Mapę drogową[3]. Wskazano w niej obszary priorytetowe, których rozwój umożliwi wykorzystanie szans stojących przed Polską w ramach wdrażania GOZ, przy jednoczesnym podkreśleniu tych, które mogą nieść istniejące lub spodziewane zagrożenia. Określa 42 zadania horyzontalne, które powinny zostać realizowane w celu przemodelowaniu gospodarki na cyrkularną oraz polskie priorytety w obszarze. Należą do nich:

1. innowacyjność, wzmocnienie współpracy pomiędzy przemysłem i sektorem nauki, a w efekcie wdrażanie innowacyjnych rozwiązań w gospodarce;

2. stworzenie europejskiego rynku zbytu na surowce wtórne;

3. zapewnienie wysokiej jakości surowców wtórnych;

4. rozwój sektora usług.

Powstały także pierwsze rekomendacje w ramach projektu „Oto-GOZ” Gospostrateg, który zgodnie z Mapą Drogową miały zaproponować metody i wskaźniki dotyczące oceny transformacji polskiej gospodarki. Opublikowano je w materiałach Instytutu Surowców Mineralnych i Energii PAN pod red. J. Kulczyckiej: „Gospodarka o obiegu zamkniętym w polityce i badaniach naukowych” (Kraków 2019), „Wskaźniki monitorowania gospodarki o obiegu zamkniętym” (Kraków 2020) i „Ewaluacja gospodarki o obiegu zamkniętym – wyzwania, bariery, korzyści (Kraków 2021). Co istotne, w drugiej
z nich wskazano, że istotne znaczenie w przyszłości w ramach wdrażania GOZ będą miały mierniki, wskazane we wcześniej przeprowadzonych badaniach ankietowych[4]:

wskaźnik śladu węglowego,
wskaźnik ilości wytworzonych produktów ubocznych,
wskaźnik ilości zużycia surowców krytycznych/wielkość przychodów,
wskaźnik oceny cyklu życia (LCA).

Dobre praktyki w GOZ

W prasie popularno-naukowej można znaleźć wiele przykładów dobrych praktyk wdrażania założeń GOZ. Najlepiej wskazać przykładowe w ramach podziału na wybrane branże:

Branża budowlana i nieruchomości

proces odzyskiwania krzemu z paneli fotowoltaicznych (opracowany przez Instytut Fraunhofera oraz firmę Reiling GmbH),
produkcja przez firmę ArchiBlox ekologicznych domów tworzonych z prefabrykowanych modułów lub materiałów pochodzących z certyfikowanych, zrównoważonych upraw.

Branża chemiczna

recykling baterii samochodowych stosowany przez firmę BASF, który pozwolił na zamknięcie obiegu w branży elektromobilności,
firma Everdrop opracowała gamę środków czyszczących pozwalających zminimalizować zużycie tworzyw sztucznych oraz innych zasobów.

Branża spożywcza

EcoBean jest, start-up’em Politechniki Warszawskiej, który wprowadził rozwiązanie wydłużające cykl życia kawy – zarówno w kontekście innowacji procesowej, jak i produktowej.

Handel

opakowania dobre z natury od Allegro.pl pochodzą w 100% z recyklingu i posiadają certyfikat FSC, potwierdzający pochodzenie surowców wykorzystanych do produkcji oraz możliwość ponownego ich przetworzenia,
pilotażowy projekt, w ramach którego w wybranych sklepach Carrefour udostępniono refillomaty Swapp! umożliwiające klientom kupowanie kosmetyków do własnych opakowań wielokrotnego użytku,
Lidl wprowadził znakowanie BIO warzyw i owoców naturalnym światłem – wyeliminował w ten sposób plastikowe opakowania, w które zapakowane były te produkty.

Podsumowanie

Przedstawiona analiza wykazuje, iż ze względu na dobro środowiska i przyszłych pokoleń jako społeczeństwo obywatelskie i międzynarodowe musimy wdrażać w gospodarce (także polskiej) rozwiązania obiegu zamkniętego. Posiadamy lokalnie zaplecze metodologiczne i naukowe oraz technologiczne, aby to realizować. Brakuje szerokiej kampanii informacyjnej, promującej hasło gospodarki cyrkularnej oraz praktycznych systemów matchujących przedsiębiorców chcących wymieniać się wykorzystywanymi przez nich w procesach produktami czy surowcami, a co za tym idzie – chcących tworzyć zamknięte cykle życia produktu. Państwo, jak i sami obywatele powinni dążyć do poprawy sytuacji w tym zakresie.

Bibliografia

Czym jest gospodarka obiegu zamkniętego?, https://gozwpraktyce.pl/czym-jest-goz/, dostęp online dnia 27.07.2022 r.;
Nowaczek Agnieszka, Kulczycka Joanna, Bączyk Anna, Postulowane mierniki monitorowania transformacji w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym, w: Wskaźniki monitorowania gospodarki o obiegu zamkniętym, pod red. J. Kulczyckiej, Kraków 2020.
Rada Ministrów przyjęła projekt Mapy drogowej GOZ, https://www.gov.pl/web/rozwoj-technologia/rada-ministrow-przyjela-projekt-mapy-drogowej-goz, dostęp online dnia 6.08.2022 r.
This year, Earth Overshoot Day lands on July 28, https://www.footprintnetwork.org/, dostęp online dnia 27.07.2022 r.
Wskaźniki monitorowania gospodarki o obiegu zamkniętym, pod red. J. Kulczyckiej, Kraków 2020.
Zamknięcie obiegu – plan działania UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym, https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:8a8ef5e8-99a0-11e5-b3b7-01aa75ed71a1.0019.02/DOC_1&format=PDF, dostęp online dnia 8.10.2022 r.

[1] Czym jest gospodarka obiegu zamkniętego?, https://gozwpraktyce.pl/czym-jest-goz/, dostęp online dnia 27.07.2022 r.; This year, Earth Overshoot Day lands on July 28, https://www.footprintnetwork.org/, dostęp online dnia 27.07.2022 r.

[2] Zamknięcie obiegu – plan działania UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym, https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:8a8ef5e8-99a0-11e5-b3b7-01aa75ed71a1.0019.02/DOC_1&format=PDF, dostęp online dnia 8.10.2022 r.

[3] Rada Ministrów przyjęła projekt Mapy drogowej GOZ, https://www.gov.pl/web/rozwoj-technologia/rada-ministrow-przyjela-projekt-mapy-drogowej-goz, dostęp online dnia 6.08.2022 r.

[4] A. Nowaczek, J. Kulczycka, A. Bączyk, Postulowane mierniki monitorowania transformacji w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym, w: Wskaźniki monitorowania gospodarki o obiegu zamkniętym, pod red. J. Kulczyckiej, Kraków 2020, s. 63-65.

Sprawdź też: