Najważniejsze założenia gospodarki obiegu zamkniętego

Marta Ulbrych
Ekspert FPPP

Notowany w ostatnim półwieczu dynamiczny proces globalizacji gospodarki światowej, w tym rozwój możliwości produkcyjnych i globalnych łańcuchów wartości stymulują tempo wzrostu gospodarczego, napędzanego między innymi nieskrepowaną konsumpcją. Ponadto panujący efemeryzm i planowane postarzanie produktów wzmacnia tendencje do przesadnej eksploatacji złóż kopalin i innych materiałów, a w konsekwencji generuje nadmiar odpadów. W kontekście ograniczoności zasobów, koncepcja gospodarki obiegu zamkniętego (GOZ) jest postrzegana jako szansa na nowy model gospodarczy, w którym jej uczestnicy – dzięki wielokrotnemu użyciu materiałów, produktów i ich komponentów – wykorzystują zasoby efektywnej, redukując zależność od surowców pierwotnych i tym samym zmniejszając presję na środowisko naturalne, a współcześnie także ryzyko niestabilności cen energii. Rozwój GOZ wymaga jednak fundamentalnych zmian w organizacji produkcji i konsumpcji, przy czym jest warunkowany wzrostem poziomu świadomości na temat konieczności racjonalnego wykorzystania zasobów i dostrzeganiem potrzeby zmian, zarówno wśród przedsiębiorców, jak i konsumentów z uwagi na dużą ilość sprzężeń we współczesnej gospodarce globalnej. Uwzględniając wyniki opublikowanego 5. października raportu Circularity Gap Report Poland należy wskazać, że poziom cyrkularności polskiej gospodarki oceniono na 10,2%. Innymi słowy luka między obecnym stanem a gospodarką obiegu zamkniętego wynosi 89,8%.

Człowiek jako istota kosmiczna

W tytule tego punktu nieprzypadkowo odwołano się do książki E. Zambrzyckiej i G. Brona, a było to motywowane ustaleniem genezy idei GOZ, której autorstwo przypisuje się najczęściej K. Bouldingowi (1966). W eseju pt. The Economics of the Coming Spaceship Earth wyróżnił on dwa rodzaje gospodarki, utożsamiając je z dwoma postaciami: kowbojem i kosmonautą (“cowboy economy”; “spaceman economy”). Działanie pierwszego jest determinowane ciągłym pragnieniem podboju i konsumpcji, w drugim natomiast przypadku kosmonauta jest świadom ograniczeń systemu, tj. statku kosmicznego. W ten metaforyczny sposób Boulding opisuje Ziemię jako zamknięty system („closed economy”) i poddaje w wątpliwość założenie uznające zasoby za nieograniczone. Model wzrostu gospodarczego promowany przez powojenną myśl ekonomiczną został następnie zakwestionowany przez grupę naukowców w raporcie opublikowanym w 1972 roku pod egidą Klubu Rzymskiego pt. Granice wzrostu (Meadows i inni, 2005). Dokument ten zapoczątkował globalną dyskusję dotyczącą najważniejszych zagrożeń przyszłego rozwoju w postaci fizycznych i społecznych ograniczeń wzrostu gospodarki światowej. Równie ważnym opracowaniem w tym kontekście był raport Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju pt. Nasza wspólna przyszłość, który ukazał się w 1987 roku (World Commission on Environment and Development, 1987). Zwrócono w nim uwagę na potrzebę stworzenia strategii ukierunkowanej na rozpowszechnienie i wdrażanie koncepcji zrównoważonego rozwoju gospodarki w skali globalnej, tak aby promować „rozwój, który zaspokaja potrzeby obecnego pokolenia bez umniejszania szans zaspokojenia potrzeb przyszłym pokoleniom”. Centralnym zagadnieniem w kontekście rzadkości zasobów i zminimalizowania wpływu działalności gospodarczej na środowisko naturalne staje się właśnie GOZ, stanowiąc strategię rozwoju, która maksymalizuje efektywność wykorzystania surowców i minimalizuje produkcję odpadów (Hislop i Hill, 2011).

Zapętlona gospodarka

Idea GOZ (gospodarki o obiegu zamkniętym, okrężnej, cyrkulacyjnej, blisko materiału) kontrastuje z dominującym modelem gospodarki liniowej, który obejmuje etapy od pozyskania surowców, przez produkcję, użytkowanie produktu, po składowanie odpadów (wg schematu take/weź–make/zrób–use/użyj–dispose/wyrzuć). W przeciwieństwie do jednokierunkowego przepływu towarów, koncepcja gospodarki okrężnej zakłada wydłużenie cyklu życia produktu w oparciu o schemat: pozyskanie surowców, produkcja, użytkowanie produktu, odzysk i ponowne wykorzystanie zasobów (rys 1).  Model ten jest oparty na zastosowaniu recyklingu i ponownym użyciu materiałów oraz ograniczeniu zużycia surowców i energii, a także wprowadzeniu nowych modeli biznesowych (Kopeć 2020).

Dzięki takiemu podejściu surowce i materiały pozostają w obiegu tak długo jak jest to możliwe. Zamykanie obiegów dzięki przekształceniu modelu linearnego w pętle wiąże się zatem z przekształceniem łańcuchów produkcji i konsumpcji oraz projektowaniem uwzględniającym optymalne wykorzystanie zasobów i utrzymanie materiałów w obiegu. Zgodnie z logiką przepływów cyrkularnych, zamkniętą pętlę przepływów materiałowych tworzą cykle zwrotne: zasoby-produkty-zasoby (Pichlak, 2018). W tę koncepcję ograniczania odpadów wpisuje się także zasada 3R (rys. 2), która pierwotnie powstała z myślą o reorganizacji przetwórstwa przemysłowego i gospodarki komunalnej, ale może być także stosowana w stosunku do zachowań konsumenckich. W założeniu polega ona na unikaniu kupowania zbędnych rzeczy (reduce), ponownym użyciu towarów (reuse) oraz segregowaniu odpadów celem powtórnego ich wykorzystania (recycle). Zasada ta znajduje także zastosowanie w systemie gospodarowania odpadami w UE, który ustala następującą kolejność priorytetów: (1) zapobieganie; (2) przygotowanie do ponownego użycia; (3) recykling; (4) inne procesy odzysku; (5) utylizacja (Directive 2008/98/EC).

GOZ jest takim modelem gospodarczym i przemysłowym, który zmierza do oddzielenia wzrostu gospodarczego od zużycia surowców (decoupling) tworząc więcej wartości z każdej jednostki zasobu. Pobudza to także innowacje oraz zwiększa wydajność procesów umożliwiając redukcję negatywnych efektów zewnętrznych w formie emisji zanieczyszczeń. Zakłada optymalizację systemów celem odzysku odpadów i ponownego wykorzystania materiałów w ramach dwóch rodzajów strumieni (Szczygielski, 2015):

• biologicznych, w których nietoksyczne materiały są wykorzystywane kaskadowo, a następnie zwracane do biosfery, aby umożliwić odbudowę kapitału przyrodniczego;
• technicznych, w których wykorzystywane materiały są ponownie zwracane do systemu gospodarczego, w wyniku naprawy i odtworzenia.

Minimalizowanie odpadów poprzez recykling nie pozwala jednak na rozwiązanie wszystkich problemów i dlatego implementacja założeń GOZ opiera się na funkcjonowaniu różnych modeli, do których należą (Adamczyk 2016):

• cyrkulacyjne modele wejściowe: tworzenie produktów z wykorzystaniem paliw odnawialnych, materiałów biodegradowalnych i pochodzących z recyklingu;
• modele wartości odpadów: odpady powstające w jednym procesie produkcyjnym stają się użyteczne jako materiał w innym procesie. Kluczowe znaczenie ma tutaj wtórne przetwarzanie w oparciu recykling i upcykling (powstają produkty o wyższej wartości niż bazowa wartość wykorzystanych surowców);
• modele długości życia: modernizacja, remont, regeneracja, czy remarketing tego samego produktu. Alternatywnie skierowanie oferty do nabywców w krajach mniej rozwiniętych;
• modele platform oraz produkt w modelu usługowym: odpłatne lub nieodpłatne udostępnianie produktu szerszemu gronu odbiorców.

Skuteczne wdrożenie obiegu zamkniętego zależy od współdziałania czterech kluczowych elementów obejmujących projektowanie wyrobów, nowe modele biznesowe, zwrotną logistykę i warunki systemowe (Szczygielski, 2015). Literatura przedmiotu proponuje różne klasyfikacje modeli biznesowych, jednym z nich jest opracowany przez Fundację Ellen MacArthur schemat ReSOLVE (ARUP, 2016). W tabeli nr 1 przedstawiono charakterystykę tego modelu, uzupełnionego o propozycje możliwych zmian, zarówno inicjowanych odgórnie (top-down), jak i oddolnie (bottom-up). Do pierwszych zaliczyć należy rozwiązania instytucjonalne i decyzje strategiczne oraz projekty partnerstwa publiczno-prywatnego, które dotyczą rozwijania inicjatyw rynkowych. Drugie natomiast będą warunkowane samoorganizacją społeczeństwa i będą określały różne formy zbiorowego działania zmierzającego do wywołania pożądanej zmiany. 

	Charakterystyka	Top-down	Bottom-up
Regenerate/ Regeneracja	Działania służące zabezpieczaniu, przywracaniu i zwiększaniu odporności ekosystemów oraz odbudowie kapitału naturalnego.	Tworzenie zielonych przestrzeni sprzyjających zachowaniu bioróżnorodności i poprawie jakości powietrza (np. zielone dachy zwłaszcza w przestrzeni miejskiej).	Pozyskiwanie energii odnawialnej, mobilność zasilana energią elektryczną lub biogazem, rolnictwo miejskie.
Share/ Współdziałanie	Maksymalizacja wykorzystania zasobów dzięki współdzieleniu i współużytkowaniu produktów podczas całego okresu ich żywotności technicznej. Przedłużanie życia produktów poprzez konserwowanie, naprawianie oraz projektowanie pod kątem trwałości.	Zachęty podatkowe i fiskalne wspierające koncepcję ekonomii współdzielenia.	Udostępnianie urządzeń, współdzielenie aut, naprawa i ponowne wykorzystanie produktów.
Optimise/ Optymalizacja	Optymalizacja wydajności systemu dzięki zmniejszaniu zużycia zasobów, przedłużaniu życia produktów oraz wdrażaniu logistyki zwrotnej.	Działania zmierzające do poprawy efektywności energetycznej, technologie informatyczne oraz komunikacyjnew sektorze transportu.	Rozwiązania cyfrowe, inteligentne sieci.
Loop/ Zapętlanie	Dążenie do utrzymania komponentów i materiałów w obiegu zamkniętym.	Gospodarka odpadami, segregacja i recykling, ciepłownictwo, biogospodarka, logistyka zwrotna.	Inicjatywy i projekty obywatelskie związane z edukacją, segregacją czy recyklingiem.
Virtualise/ Wirtualizacja	Dostarczenie konkretnej funkcjonalności wirtualnie, dematerializacja wykorzystywania zasobów.	Promocja rozwiązań, takich jak: autonomiczny transport publiczny, digitalizacja kolekcji bibliotek, e-administracja, platformy internetowe.	Platformy cyfrowe, przetwarzanie w chmurze.
Exchange/ Wymiana	Korzystanie z alternatywnych materiałów wejściowych, zastąpienie nieodnawialnych materiałów i tradycyjnych rozwiązań zaawansowaną technologią i energią odnawialną.	Ekoprojektowanie budynków, procesy budowlane/rozbiórkowe nakierowane na zamkniecie obiegu materiałów, transport publiczny z napędem elektrycznym.	Wybór towarów wytwarzanych lokalnie i ekologicznie.

Ciekawe rozwiązanie, wykraczające poza klasyczne ujęcie modeli cyrkularnych, prezentuje Organizacja Forum for the Future która identyfikuje wspierające obszary działania (Polish Circular Hotspot, 2022):

• produkt jako usługa, czyli oferowanie rozwiązania, a nie tylko produktu. Takie podejście można wiązać m.in. z trendem w zakresie serwicyzacji produkcji przemysłowej;
• długoterminowe zaangażowanie konsumenta (ang. lock-in), czyli tworzenie oferty, zachęcającej do regularnego korzystania z danego produktu/usługi;
• pętle lokalne, które wpisują się w potrzebę skrócenia łańcuchów wartości i reshoringu;
• modularność, czyli dzielenie produktu na mniejsze części, które można następnie niezależnie wykorzystać i wymienić;
• personalizacja produktu.

Implementacja rozwiązań z zakresu GOZ jest zagadnieniem wielowątkowym i złożonym, a ponadto dotyczy gospodarki globalnej i wymaga całościowego podejścia oraz skoordynowanych działań na różnych szczeblach. Konieczność racjonalnego zużycia ograniczonych zasobów wynika z powiększającej się liczby ludności, bezpieczeństwa energetycznego i redukcji zanieczyszczeń. Przechodzenie na gospodarkę cyrkularną jest także nieodzowne w realizacji inicjatyw przewidzianych w ramach działań Komisji Europejskiej, w tym przede wszystkim aktualnej strategii rozwoju Unii Europejskiej, której celem jest „przekształcenie UE w sprawiedliwe i prosperujące społeczeństwo żyjące w nowoczesnej, zasobooszczędnej i konkurencyjnej gospodarce” (Europejski Zielony Ład: COM(2019) 640 final)).

Literatura

Adamczyk J., 2016, Założenia gospodarki okrężnej w zakresie produkcji, „Systemy wspomagania w inżynierii produkcji. Inżynieria Systemów Technicznych”, 2(14), 11-19

ARUP, 2016, The Circular Economy in the Built Environment, London: https://www.arup.com/perspectives/publications/research/section/circular-economy-in-the-built-environment

Boulding K., 1966, The Economics of the Coming Spaceship Earth, (in) Jarrett, H. (ed.), Environmental Quality in a Growing Economy, Resources for the Future, Johns Hopkins University Press, Baltimore, 3-14

Brona G., Zambrzycka E., 2019, Człowiek – istota kosmiczna, ZNAK, Kraków 2019

CGRi, 2022, Circularity Gap Report Poland: https://www.circularity-gap.world/poland

Communication from the Commission to the European Parliament, the European Council, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, 2019, The European Green Deal, COM(2019) 640 final, Bruxelles

European Parliament and of the Council of the European Union, 2008, Directive 2008/98/EC on waste and repealing certain Directives

Hislop, H., Hill, J., 2011. Circular economy: some definitions: http://www.circular.academy/circular-economy-
some-definitions/

Kopeć E., 2020, Regulacje UE a wskaźniki gospodarki o obiegu zamkniętym w Polsce (w) Kulczycka J. (red.), Wskaźniki monitorowania gospodarki o obiegu zamkniętym, Wydawnictwo IGSMiE PAN, Kraków

Meadows D., Randers J., Meadows D., 2005, Limits to Growth. The 30-Year Update, Earthscan. London

Pichlak M., 2018, Gospodarka o obiegu zamkniętym – model koncepcyjny, Ekonomista nr 3, 335–346

Polish Circular Hotspot, 2022, Modele biznesowe gospodarki obiegu zamkniętego: http://circularhotspot.pl/pl/zrownowazona-produkcja-modele-biznesowe

ReSOLVE Framework, 2022: https://guides.co/g/circular-economy-65746/176021

Szczygielski T., 2015, Wskaźniki obiegli zamkniętego, w: Minerały antropogeniczne a gospodarka o obiegli zamkniętym, Wyd. Politechniki Warszawskiej, Warszawa.

World Commission on Environment and Development, 1987, Our Common Future, UN Documents A/42/427