Technologie wodorowe – przegląd - E-learning Przemysłu Przyszłości

dr Szymon Sikorski
Ekspert FPPP

Zawirowania na rynkach, przerwanie łańcuchów dostaw, ale także wydarzenia polityczne boleśnie zrewidowały założenia gospodarcze oparte o paradygmat nieustannego wzrostu i przekonanie, że ze wszystkimi krajami można na równi prowadzić interesy, gdyż kapitał nie ma narodowości. Kryzys lat 2008-2010 obalił tę tezę, bo o ile kapitał nie ma narodowości, to mają ją ci, którzy nim dysponują[1].Budowany od wielu lat model kupowania tanich nośników energii z Rosji nabrał szczególnej dynamiki po uruchomieniu Gazociągu Północnego, o czym szerzej pisałem w analizie Nord Stream – zmieniają się politycy a pomysł trwa, opublikowanej na łamach Forum Ekonomicznego[2]. Warto pamiętać, że gdy powstawał Gazociąg Północny wiele środowisk podnosiło, że może on stać się elementem szantażu polityczno-ekonomicznego Rosji wobec Unii Europejskiej, o czym szeroko już w 2005 r. donosiły media[3]. Pomijano wówczas milczeniem analizy wskazujące, że budowa konwencjonalnej nitki lądowej rurociągu Jamał II byłaby znacznie tańsza od drogi morskiej i, że koszt Gazociągu Północnego szacowany na poziomie 5,5 mld euro uczyni z tej rury najdroższy gazociąg świata[4] budowany przy braku należytych konsultacji z krajami morza Bałtyckiego[5]. Równie głośno milczano, że droga morska omijająca kraje nadbałtyckie (potocznie zwane Pribałtyką) oraz Ukrainę i Polskę jest celowym działaniem rządu rosyjskiego, o czym w grudniu 2005 r. pisał „Der Tagesspiegel”[6]. Kraje Unii nie chciały wówczas słuchać tych argumentów. Co więcej nawet w Polsce w 2015 r. politycy twierdzili, że jest to „porozumienie prywatnych firm i że nie stoją za nim rządy” – taka opinia padła w programie „Młodzież kontra”[7].

Turbulentna sytuacja polityczno-energetyczna zwraca naszą uwagę w kierunku wodoru (H₂). Pamiętajmy jednak, że prace nad technologią uzyskiwania, magazynowania i wykorzystania H₂zaczęły się znacznie wcześniej, gdyż jak w maju 2022 r. podał portal „Forum Ekonomiczne”, pierwsze „eksperymenty z ogniwami wodorowymi to wiek XIX, ale na poważnie taki napęd opracowano w latach 60. ubiegłego stulecia do zasilania statków kosmicznych”[8]. Jednak w użyciu cywilnym pierwsze silniki wykorzystujące to paliwo pojawiły się dopiero w roku 2018 r. Wówczas cenowo nie sprostały one konkurencji, gdyż prototypowy motorower wraz ze stacją do tankowania wyceniony został na 45 tys. USD[9]. Niemniej jednak widać, że świat dynamicznie poszykuje alternatyw dla ropy, która jest nie tyle droga, co pozyskiwana głównie w krajach niestabilnych politycznie i gospodarczo. Pojawiła się więc koncepcja wykorzystania wodoru. Istotnie jest to naturalny gaz, występujący powszechnie w przyrodzie w ogromnych ilościach, co oznacza, że można wykorzystać go komercyjnie. Według wstępnych szacunków „światowy rynek wodoru w 2020 r. osiągnął wartość 9,8 mld dolarów, przy notowanym od 2015 roku wzroście wynoszącym 3,45% rocznie. Prognozuje się, że do 2025 roku wartość tego segmentu rynku paliwowego wyniesie 12,17 mld dolarów. Wzrost ten napędzany jest popytem w segmencie energetycznym, naftowym i gazowym. Według analityków, do roku 2030 [przyjętego za rok graniczny wielu opracowań] wartość rynku wodoru osiągnie 15 mld dolarów, przy wskaźniku średniej rocznej stopy wzrostu CAGR (z ang. Compound Annual Growth Rate) na poziomie 4,28%”[10]. Inne analizy podawane przez portal „pb.pl” z lutego 2022 r. wskazują że według analityków banku Goldman Sachs: „rynek wodoru może być wart ponad 1 bln USD rocznie (…). Potrzebujemy czegoś, co będzie pełniło rolę obecnego gazu ziemnego, szczególnie w celu pokonania problemów wynikających z sezonowości i zmian cyklu dobowego. I tę rolę odegra wodór”[11]. Ile jednak kosztuje kilogram wodoru? Podczas VI Europejskiego Kongresu Samorządów odbywającego się w dniach 6 – 7 grudnia 2021 r. prezes ARP e-Vehicles Mariusz Wdowczyk podał, że „w Berlinie wodór kosztuje dziś ok 10 euro/kg. W Kolonii jest to już jednak cena 5 euro i pewnie z czasem cena będzie malała. Tymczasem 12-metrowy autobus potrzebuje 6–7 kg wodoru na 100 km”[12]. Nawet z tej pobieżnej analizy kosztów widać, że wodór jako paliwo będzie zyskiwał coraz większy udział w ryku.

W niniejszej analizie podjęto próbę przeglądu informacji na temat technologii wodorowych z podziałem na przyjęte powszechnie kolory. Dopełnienie stanowić będzie prezentacja, w jakich sektorach to paliwo jest już w użyciu. Ostatni fragment opracowania to krótka refleksja nad kluczowym elementem tej całej układanki, czyli próba odpowiedzi na pytanie skąd czerpać energię, bo bez niej marzenia o wodorze będą ulotne niczym sam gaz o nr. 1 w tabeli Mendelejewa. Materiał źródłowy do niniejszej analizy stanowią informacje instytucji oraz agend unijnych i rządowych oraz doniesienia medialne portali branżowych.

Nim przejdziemy do palety barw odpowiedzmy sobie na pytanie gdzie jesteśmy jako Polska w tym wyścigu? Koordynacji obszarów mających doprowadzić do wytwarzania w Polsce wodoru podjął się w 2021 r. Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK). Wspólnym mianownikiem tych działań stało się hasło 3W, czyli: „Woda, Wodór, Węgiel”, zaś najważniejszym celem planu było „wzmocnienie potencjału gospodarczego i technologicznego Polski, przy jednoczesnym zapewnieniu, że nie ucierpią na tym ani klimat, ani nasze środowisko naturalne”[13]. Równie istotnym elementem tych planów stało się wzmocnienie współpracy na styku B+R+I (badania, rozwój, innowacje), gdyż od wielu lat wskazywano na niezadawalający poziom komercjalizacji badań polskich naukowców. Wzmocnieniu tych przedsięwzięć służy także trwała reorientacja preferencji konsumentów, zarówno indywidualnych, jak i flotowych, w stronę zakupu pojazdów elektrycznych i wodorowych. Pomagają temu środki pochodzące z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Zabezpieczono na ten cel 800 mln zł. Dotacja ma sięgać do 75% kosztów kwalifikowanych^[14], zaś sam program będzie zakończony w grudniu 2023 r. Generalnie, jak wielokrotnie wskazał na konferencjach wiceminister klimatu Ireneusz Zyska, „Polska zajmuje 3. miejsce w Europie i 5. na świecie, jako producent wodoru technicznego[15]. Informację tę wydaje się potwierdzać analiza portalu „Forum Ekonomiczne” z maja 2022 r., w której podkreślono, że „Polska jest największym producentem wodoru w Europie, jednak jako paliwo jest on praktycznie niedostępny”[16], gdyż największym wyzwaniem pozostaje czystość tego gazu. Począwszy od 2020 r. prace naukowe ogniskują się wokół sposobów pozyskania tego gazu na skalę przemysłową. Symbolem popularyzacji rozwoju centrów badawczych nad wodorem są tzw. Polskie Doliny Wodorowe. Jak w kwietniu 2022 r. podał portal „czas na Dotacje”: „zgodnie z „Polską Strategią Wodorową do 2030 roku” w Polsce ma powstać pięć „dolin wodorowych” – cztery z nich już rozpoczęły swoją działalność: Mazowiecka Dolina Wodorowa – uruchomiona 1 kwietnia 2022 r., liderem inicjatywy PKN Orlen; Śląsko-Małopolska Dolina Wodorowa – uruchomiona 31 stycznia 2022 r. z inicjatywy ARP S.A. Tworzona przez podmioty naukowe i biznesowe (m.in. AGH i Orlen Południe); Podkarpacka Dolina Wodorowa – uruchomiona 5 listopada 2021 r. z inicjatywy ARP S.A. Tworzona jest przez podmioty naukowe i biznesowe (m.in. Politechnika Rzeszowska i Autosan); Dolnośląska Dolina Wodorowa – uruchomiona 25 lutego 2022 r. z inicjatywy ARP S.A., liderem biznesowym KGHM Polska Miedź S.A.”[17]. Wiele wskazuje na to, iż na przestrzeni kilku lat Polska może stać się liderem technologii wodorowej w regionie Europy Środkowo-Wschodniej. Warunkami koniecznymi do spełnienia pozostaną budowa nowych mocy energetycznych i rozbudowa całego sektora wodorowego, któremu mogą służyć „klastry technologii wodorowych”[18]. Są one odpowiednikiem połączenia Doliny Krzemowej i stref aktywności gospodarczo-naukowej. Widząc potencjał w tej współpracy 14 stycznia 2021 r. Ministerstwo Klimatu i Środowiska przekazało do konsultacji publicznych projekt „Polskiej Strategii Wodorowej do roku 2030 z perspektywą do 2040 r.”. Dokument ten zawiera sześć celów, z czego w aspekcie energetyki istotne są trzy: wdrożenie technologii wodorowych w energetyce; wykorzystanie wodoru jako paliwa alternatywnego w transporcie; wsparcie dekarbonizacji przemysłu[19]. W podobnym kierunku wykorzystania szarego wodoru podąża także Departament Energii USA (DOE)[20], który wraz Biurem ds. Energii Kopalnej USA (FE)[21] ogłosił plany przekazania 160 mln USD z funduszy federalnych, na pomoc w rekalibracji ogromnej infrastruktury paliw kopalnych i mocy, w celu dekarbonizacji produkcji energii i towarów. Ten 6-punkowy program zbieżny z polską strategią, ma na celu rozwój technologii produkcji, transportu, przechowywania i wykorzystania wodoru pochodzącego z paliw kopalnych, wraz z postępem w kierunku zerowej emisji dwutlenku węgla netto[22]. Trzeba zaznaczyć, że pomimo kłopotów powodowanych pandemią dzięki współpracy Ministerstwa Klimatu i Środowiska, Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Narodowego Centrum Badań i Rozwoju w 2021 r. uruchomiono „priorytetowe programy wsparcia dla rozwoju technologii wodorowych w Polsce m.in. program „Nowa Energia” z budżetem komponentu wodorowego w wysokości 600 mln zł. W ramach tego programu wsparcie zostało skierowane do przedsiębiorstw na wdrożenie technologii w zakresie produkcji, transportu, magazynowania i wykorzystywania bezemisyjnego wodoru”[23]. Sukcesy tego typu inicjatyw wymogły na czynnikach rządowych opracowanie założeń nowego ramowego dokumentu o nazwie „Konstytucja wodorowa”, której główną częścią będzie „Ustawa o promowaniu wytwarzania wodoru ze źródeł niskoemisyjnych, której rozwiązania będą premiować tych uczestników rynku wodoru, którzy zdecydują się na inwestycje w odnawialne technologie produkcji wodoru już na obecnym etapie”[24]. W celu zapewnienia nie emisyjnych źródeł energii koniecznej do realizacji planów wordowych podpisano sektorowe porozumienie „PolishOffshore Wind Sector Deal”, które będzie stanowić mapę drogową dla rozwoju morskiej energetyki wiatrowej[25]. Tym sposobem możliwe będzie realizowanie planów z zakresu rozwoju wolumenu i ilości pozyskiwanego wodoru.

Zaopatrzeni w tę nieco pobieżną wiedzę przyjrzyjmy się kolorom wodoru, które przyjęte umownie różnicujące sposoby jego wytarzania i niestety jak w przypadku każdego źródła energii zdeterminowane politycznie.

Wodór niebieski

W Zachodniej Europie, głównie w Niemczech, przez wiele lat za optymalny ekonomicznie uważany był wodór niebieski otrzymywany z przemian gazu ziemnego, z którego za pomocą technologii CCS usunięto i zmagazynowano CO₂. Chociaż już w 2020 r. przewidywano, że cena tego wodoru wzrośnie o „59% do 2040 r. przez rosnące ceny gazu ziemnego, z którego jest wytwarzany”[26], co w sierpniu 2020 r. podawał za Wood Mackenzie, portal „Biznes.Alert.pl”, to jednak dostępność w Niemczech taniego gazu ziemnego, stanowiła poważny argument w dyskusji. Już w 2020 r. na łamach „Handelsblatt” Svenja Schulze minister środowiska RFN[27] mówiła, że o ile wodór zielony – o którym będzie mowa poniżej – jest bardziej przyjazny dla środowiska, o tyle wodór niebieski dzięki zaawansowaniu prac konsorcjum Wintershall DEA może być bardziej opłacalny. W kontekście obecnych wydarzeń geopolitycznych trzeba pamiętać, że Wintershall DEA, czyli największy wówczas w Europie wytwórca węglowodorów powstał z połączenia Wintershall z DEA Deutsche Erdoel, spółki-córki Letter One, której właścicielem był Michaił Fridman. Utrzymujące się przez wiele lat niskie ceny surowca pierwotnego, jakie oferowała Rosja kontrahentom niemieckim potwierdzały zasadność tych kalkulacji. Co więcej wielu analityków już wówczas wskazywało, że konkurencyjność niemieckiej gospodarki wynika z szerokiego dostępu do tanich nośników energii. Tezę tę w lipcu 2022 r. potwierdził portal „Business Insider” wskazując: „konkurencyjny eksport oparty o wykorzystanie tanich źródeł energii z Rosji, właśnie się kończy. Berlin odcięty od gazu ziemnego będzie prawdopodobnie mierzył się z recesją, a w najbliższych latach ze strukturalnymi problemami w zmianie modelu energetycznego”[28]. Warto w tym miejscu spojrzeć wstecz, by przekonać się, że sytuacja z dostępem do taniego gazu uległa diametralnej zmianie w całym 2021 r. gdy cena gazu w Polsce wzrosła o 941%[29], w Holandii zaś osiągnęła poziom ponad 700%[30]. Szerzej zjawisko to poddałem analizie w materiale Inflacja – skąd te czarne rekordy opublikowanym przez „Forum Ekonomiczne” w styczniu 2022 r.[31] Ponadto w wielu krajach propagujących dekarbonizację przemysłu dokonano zamiany paliwa w elektrowniach z węgla na gaz, co jeszcze bardziej zmniejszyło opłacalność tej formy pozyskiwania wodoru[32]. Podsumowując tę część analizy warto przywołać opinię Antoine Simon[33], która wskazała, że: „promocja różnych form wodoru opartego na gazie kopalnym wygląda bardziej jak sztuczka dla przemysłu gazu kopalnego, który kupuje trochę czasu z obietnicami kosztownych i energochłonnych technologii i kontynuuje w międzyczasie swoje dotychczasowe działania”[34]. Jednak technologia ta posiada istotny argument jakim jest przesył. Do tranzytu każdego rodzaju wodoru z powodzeniem nadają się: kolej, statki, czy samochody, gdyż może on z być transportowany w postaci ciekłej lub gazowej, jednak najtańszą formą przesyłu pozostają istniejące już oraz rurociągi[35]. Wielu ekspertów widziało w tym nowe zastosowanie obu nitek Nord Stream[36]. Również Gazprom zapewniał, że Nord Stream 2 mógłby przesyłać mieszankę gazową zawierającą do 70% wodoru, o czym już grudniu 2020 roku informował portal „BiznelAlert.pl”, powołując się na zapisy Federalnej strategii wodorowej do 2030 r. przyjętej przez Berlin w czerwcu 2020 r.[37] Wobec toczącej się wojny, nakładanych sankcji i realnego zagrożenia dla zaopatrzenia Niemiec w gaz przedstawiciele klasy politycznej postanowili nie tylko głosić ideę solidarności energetycznej[38], ale także zmienić front wskazując na to, iż jak najszybsze uruchomienie drugiej nitki Gazociągu Północnego może stać się rozwiązaniem ekologicznym służącym w przyszłości tłoczeniu niebieskiego wodoru. Tego typu opinie głoszone przez AfD i Lewicę, ostro skrytykował kanclerz Olaf Scholz, o czym lipcu 2022 r. informował portal „Bankier.pl”[39]. Jednak w przyszłości, po normalizacji sytuacji w Europie, infrastruktura niemiecko-rosyjskich gazociągów będzie istotnym argumentem dla pozyskiwania i tłoczenia wodoru niebieskiego. Chociaż dla równowagi należy wskazać, że gazociągami można tłoczyć każdy rodzaj wodoru, co w kwietniu 2022 r. podkreślał portal „300gospodarka.pl”: „Polska może stać się w 2050 roku jednym z najbardziej konkurencyjnych producentów zielonego wodoru w Unii Europejskiej. A do tego moglibyśmy eksportować go do innych krajów, wykorzystując już istniejącą infrastrukturę – np. gazociąg jamalski”[40]. Bez względu na globalne zawirowania polityczne, w Polsce trwają prace badawcze, które w przyszłości mogą okazać się przydatne w technologii niebieskiego wodoru. Na styku wodoru niebieskiego i szarego uplasowały się działania prowadzone wspólnie przez Orlen i PGNiG, o czym w sierpniu 2020 r. informował portal „CIRE.pl”, wskazując, że „prowadziliśmy badania, że mieszanie do 8% gazu ziemnego z wodorem nie powinno prowadzić do żadnych zasadniczych zmian w infrastrukturze technicznej. Wodór, który będzie produkowany, będzie mógł być wtłaczany do sieci i wykorzystywany w celach transportowych”[41]. Kolejnym z przykładów może być czujnik do pomiaru stężenia wodoru w gazie ziemnym, opracowany na Politechnice Wrocławskiej. Urządzenie to otrzymało nagrodę PGNiG, „gdyż jest dokładniejsze, tańsze i bardziej uniwersalne niż stosowane dotychczas rozwiązania”, o czym w styczniu 2022 r. informowała PWr.[42]

Wodór szary

Polska posiada znaczący potencjał do wytwarzania wodoru szarego uzyskiwanego w rafineriach. Odpowiednie technologie funkcjonują już w: PKN Orlen, Grupie Lotos, Grupie Azoty i Tauronie[43]. Sam Orlen planuje przeznaczanie do „2030 roku 7,4 mld zł na inwestycje, które umożliwią koncernowi rozwój w obszarze nisko- i zero emisyjnego wodoru, opartego o odnawialne źródła energii i technologię przetwarzania odpadów komunalnych. Strategia Wodorowa Grupy ORLEN będzie realizowana w czterech kluczowych obszarach: mobilność, rafineria i petrochemia, badania i rozwój oraz przemysł i energetyka. W efekcie, do końca tej dekady powstanie 10 hubów wodorowych[44], a kierowcy w Polsce, Czechach i na Słowacji będą mogli korzystać z sieci ponad 100 stacji tankowania wodoru. Realizowane przedsięwzięcia będą wspierały transformację Grupy ORLEN w kierunku neutralnego emisyjnie koncernu multi energetycznego”[45]. Te wyprzedzające działania wydają się być ważne, szczególnie w aspekcie obserwowanego spadku zainteresowania klientów pojazdami napędzanymi silnikami konwencjonalnymi. Trend ten spowodował zamkniecie w Europie 10 rafinerii ropy naftowej[46], o czym w grudniu 2020 r. informował portal „wnp.pl/nafta”. Wypełnienie zapisów wspomnianej „Strategii” nie tylko może wzmocnić pozycję Polski w regionie Europy Środkowo-Wschodniej, ale też wytworzyć połączenie na linii wytwórca paliw, koncerny samochodowe, klienci. Pozostaje mieć nadzieję, że skoro bezpowrotnie utraciliśmy możliwość produkcji nowoczesnych polskich samochodów osobowych, to wspomniane rozwiązanie może skutecznie wypełnić tę lukę na rynku motoryzacyjnym. Na tym polu wiele wskazuje na to, że również za sprawą działań polskiego rządu w styczniu 2021 r. Komisja Europejska wyraziła zgodę na wytwarzanie wodoru szarego, pod warunkiem zachowania neutralności technologicznej. Dla porządku trzeba dodać, że jeszcze na przełomie lat 2020/2021 wskazywano, że szansę na akceptację Komisji ma tylko wodór zielony, o czym w lutym 2021 r. informował portal „biz.blog”[47]. Pozostając przy wodorze szarym, nie trudno zauważyć, że świat nadal uzależniony jest od ropy, a udział i znaczenie krajów arabskich niewspółmiernie wzrosło od 24 lutego 2022 r. Utrzymanie sztywnego kursu wydobycia przez OPEC+, zwróciło odbiorców ku krajom zasobnym w ten surowiec, lecz objętych sankcjami, jak choćby Iran, którego potencjał eksportowy wynoszący 2 mln baryłek dziennie, dostępny jest od zaraz[48]. Jednak deklaracje Teheranu ożywiły obawy Tel Awiwu[49], gdyż zdaniem polityków izraelskich, uzyskane tym sposobem przez Iran środki mogą być rychło przeznaczone na zakup dużej ilości konwencjonalnej broni rakietowej, co przy zmasowanej skali ataku mogłoby doprowadzić nie tylko do niewydolności „Żelaznej Kopuły” lecz także do realnego zagrożenia dla istnienia tego państwa. Powracając do wodoru szarego warto zwrócić uwagę na działania podejmowane przez Zjednoczone Emiraty Arabskie. Wykorzystując wodór chcą one w niedalekiej przyszłości zostać liderem energetycznej rewolucji, a celowi temu ma służyć powołany 17 stycznia 2021 r. holding tworzony przez trzy największe państwowe firmy: Abu Dhabi National Oil Company (Adnoc), Mubadala Investment i Abu Dhabi Development Holding (ADQ)[50]. Podsumowując omówioną już problematykę związaną z kolorami wodoru należy stwierdzić, że paliwa kopalne zapewniają obecnie najtańszą ścieżkę produkcji wodoru, choć punktem krytycznym pozostają względy polityczne wpływające na dostępność węglowodorów.

Wodór zielony

Znacznie mniej kontrowersji politycznych budzi wodór zielony – uzyskiwany z rozpadu cząsteczki wody, gdyż ta jest powszechnie dostępna. Agencja S&P Global Platts w zaprezentowanej strategii wodorowej przewidziała 20% udział zielonego wodoru w inwestycjach tego sektora, o czym jeszcze w lutym 2020 r. donosił portal „BiznesAlert”. Cytowany już portal podał, że „Niemiecka minister środowiska Svenja Schulze opowiedziała się za szybką aukcją na 5000 milionów ton zielonego wodoru w 2021 roku”[51]. Co więcej według opinii portalu „CIRE.pl” z sierpnia 2020 r. „według Wood Mackenzie zielony wodór ma być konkurencyjny względem paliw kopalnych około 2040 r.”[52]. Aby jednak tak się stało konieczne jest uzyskanie niskich cen energii elektrycznej szacowanych na poniżej 30 USD/1MWh [czyli 112,179 PLN po kursie z 10 sierpnia 2020 r, według portalu „bankier.pl”]”[53]. O tym jak daleko jesteśmy do tego poziomu niech świadczy fakt, że jak podał portal Urzędu Regulacji Energetyki 1 lipca 2022 r. „w pierwszym kwartale 2022 roku średnia cena sprzedaży energii elektrycznej na rynku konkurencyjnym wyniosła 468,35 zł/MWh”[54], czyli 101,5679 USD, po kursie z dnia 10 sierpnia 2022 r., według portalu „bankier.pl”[55]. Jakby nie liczyć, energia wzrosła ponad 3 razy od zakładanego progu rentowności. Podobne dane przedstawił w czerwcu 2022 r. portal „PSEW.pl”: „w kwietniu br. średnia cena MWh na Towarowej Giełdzie Energii kształtowała się na poziomie 466,60 PLN/MWh i była wyższa o blisko 100% od średniej ceny sprzed roku”[56]. W przypadku wodoru zielonego kluczowym wyzwaniem pozostaje zastosowanie nieemisyjnych źródeł energii elektrycznej. Już w 2020 r. na Politechnice Wrocławskiej studenci z Koła Naukowego „Płomień” podjęli prace nad „stworzeniem stanowiska badawczego, które ma składać się z elektrolizera, paneli fotowoltaicznych i ogniwa paliwowego. Członkowie koła chcą wykorzystywać energię słoneczną do produkcji wodoru, by następnie magazynować go i wykorzystywać do produkcji energii”, o czym w październiku 2020 informowała PWr[57]. Doświadczenia na znacznie większa skalę prowadzone są też w Europie, gdyż wyeliminowanie śladu węglowego obecnego w prądzie i pozyskiwanie energii z OZE, w tym głównie z farm wiatrowych to drugi etap (2020 r.) projektu Gigastack, na realizację którego zabezpieczono 7,5 mln funtów. Jego celem jest uzyskiwanie wodoru na skalę przemysłową w Wielkiej Brytanii. Konsorcjum tworzą: ITM Power, Ørsted, Phillips 66 Limited i Element Energy[58]. W tym samym kierunku podąża także zawiązana w 2021 r. kooperacja firm: Vattenfall, Shell, Mitsubishi Heavy Industries i miejskiego dostawcy ciepła Wärme Hamburg. Na lokalizację zakładu wybrano teren wygaszanej elektrowni węglowej Moorburg w Hamburgu[59]. Potencjał zielonego wodoru dostrzegła również przewodnicząca KE Ursula von der Leyen, w czasie I Środkowoeuropejskiego Forum Technologii Wodorowych H2POLAND, które odbyło się 17 maja 2022 r. w Poznaniu. Wskazała ona wprost, że „jest on niezbędny, aby położyć kres uzależnieniu Europy od niepewnego i niebezpiecznego dostawcy, jakim jest Rosja”[60]. Ta kolejna deklaracja wysokiej rangi urzędniczki KE wskazuje na realną możliwość rozwoju tej technologii, pod warunkiem wytworzenia tandemu zielony wodór – zielona energia. Ciekawą inicjatywą propagującą zielony wodór jest projekt „Women in Green Hydrogen” zrzeszający kobiety zajmujące się naukowo i biznesowo tą technologią, o czym w sierpniu 2022 r. donosił portal „Klastry.org.pl”[61]. Chcą one poprawić społeczną świadomość na temat pracy kobiet w sektorze zielonego wodoru, a tym samym tworzyć zróżnicowany i włączający dyskurs w tym obszarze.

Wodór fioletowy

Paletę barw dopełnia wodór uzyskiwany z energetyki jądrowej, i z tego powodu należy uznać, że jest on oparty o najbardziej reglamentowane zasoby, pokrywające się z krajami posiadającymi siłownie i broń jądrową. Okazuje się, że nie tylko USA, co wydaje się być oczywiste, mają zamiar inwestować w ten kolor. Jak w październiku 2020 r. podawał portal „CIRE.pl” „Andriy Kobolyev, dyrektor generalny [red. ukraińskiego] państwowego koncernu gazowego Naftohaz powiedział, że firma przygotowuje się na bardziej ekologiczną energię, zamierza produkować wodór z energii jądrowej w ramach szerszego przejścia na bardziej zrównoważone źródła energii”[62]. Temat ten znajdował się w agendzie jubileuszowego spotkania liderów Grupy Wyszehradzkiej[63]. Ostatecznie 8 lutego 2022 r. kraje formatu V4, poszerzone o Niemcy i Austrię, wyraziły gotowość do zacieśnienia współpracy w „sprawie transformacji energetycznej oraz stworzenia europejskiego ekosystemu gospodarki wodorowej”[64]. Należy pamiętać, że chociaż Polska nie posiada jeszcze siłowni jądrowej, to jednak od lat trwa dyskusja na ten temat, a od 2020 roku koncepcja budowy energetyki jądrowej w Polsce, w oparciu o SMR nabrała realnych kształtów, o czy informowały liczne portale[65]. Zagadnienie to ściśle wiąże się z kulisami powstania i użytkowania Nord Stream[66], gdyż wszystkie kraje V4 zainteresowane są budową nowego modelu energetycznego, zwanego potocznie miksem, możliwie niezależnego od gazu rosyjskiego. W tym kontekście godnym odnotowania jest fakt, że warszawskie uczelnie opierając się na współpracy z uczelniami francuskimi, zadeklarowały gotowość kształcenia w Polsce kadr dla energetyki jądrowej[67]. Wiąże się to z porozumieniem podpisanym przez ministra Jacka Sasina w USA[68], o czym pisał portal „Business Insider”. Rozdzielenie portfela usług między USA i Francję ma uzasadnienie w fakcie, że w Europie to Paryż pozostaje liderem energetyki jądrowej, zarówno pod względem zainstalowanej mocy (61.370 MW) jak i liczby rektorów (56)[69]. Potencjał fioletu widać szczególnie mocno w Nowym Świecie, gdyż jeszcze w lutym 2022 r., czyli w miesiącu podpisania umowy Departament Energii USA (DOE) ogłosił gotowość wydatkowania prawie 10 mld USD na wytwarzanie wodoru między innymi z użyciem energetyki jądrowej. „Administracja Joe Bidena stawia atom w sercu polityki energetycznej[70]. Plany DOE zakładają także przeznaczenie kolejnych 20 mln USD na realizację projektu naukowego w Phoenix w Arizonie. „Wszystko po to, aby wodór kosztował kiedyś dolar za kilogram i doprowadził Stany do neutralności klimatycznej”[71]. Agenda ta już w 2020 r. zachęcała do montażu elektrolizerów i produkcji wodoru w komercyjnych elektrowniach jądrowych, które mogą pomóc im w czasach kryzysu. Gra wydaje się warta świeczki, gdyż według szacunków ekspertów DOE „pojedynczy reaktor jądrowy o mocy 1000 MWe może produkować ponad 200.000 ton wodoru rocznie”[72]. Również wspomniana Francja, choć nie wprost, łaskawym okiem patrzy na fiolet. Potwierdzeniem tej tezy był przebieg kampanii wyborczej we Francji. Wielką niechęć Berlina, którą odnotowały niemieckie media, wywołała deklaracja złożona przez prezydenta Emanuela Macrona wskazująca na konieczność budowy nowych siłowni jądrowych. Realizacja tego planu stała się możliwa dzięki zabiegom Paryża o zmianę zasad taksonomii i włączenie energetyki jądrowej do grupy źródeł zrównoważonych. Będąc w siedzibie GE Steam Power Macron powiedział: „aby zwiększyć produkcję energii elektrycznej, musimy wznowić we Francji wielką przygodę z cywilną energetyką jądrową, oprócz energii odnawialnej”[73]. Deklaracja oznaczała gotowość do budowy łącznie 14 nowych elektrowni atomowych we Francji, a także wydłużenie do 50 lat okresu eksploatacji reaktorów, o czym w lutym 2022 r. pisał „Die Zeit”[74]. Chcąc jednocześnie zyskać wyborców związanych z ruchami ekologicznymi Emmanuel Macron potwierdził plany rozbudowy potencjału morskich farm wiatrowych, których do 2050 r. ma powstać 50 o łącznej mocy 40 GW, co podkreślił „Handelsblatt” w lutym 2022 r.[75] Zmiana unijnych regulacji, francuskie deklaracje oraz kryzys energetyczny w Europie na szerszą skalę ożywiły atomową dyskusję. Rząd Szwecji, dostrzegając katastrofalne skutki niedoborów energii zdecydował się na dalsze wykorzystanie energetyki jądrowej i w tym celu zaplanował budowę podziemnego składowiska odpadów atomowych, zlokalizowanego niedaleko elektrowni Forsmark. Chcąc uspokoić opinię publiczną Annika Strandhall – szwedzka minister środowiska, podkreśliła, że chociaż nadal aktualna jest deklaracja o całkowitym odejściu od energii nuklearnej, do końca lat 40. XXI wieku, to właśnie energetyka jądrowa umożliwi Szwecji bycie „pierwszym uprzemysłowionym krajem na świecie, który obejdzie się bez paliw kopalnych”[76].

Jeszcze bez koloru

Jako ciekawostkę na koniec można podać, że do palety czterech kolorów wodoru naukowcy dodają jeszcze jeden na razie nie określony. W analizie Odpady – wyzwanie czy czysty zysk?[77] opublikowanej w marcu 2022 r. na stornie „Forum Ekonomicznego”, poruszono problem produkcji odpadów. Warto uświadomić sobie, że obecnie ludzkość wytwarza rocznie 1,3 mld ton odpadów z tworzyw sztucznych, zaś prognozuje się, że w 2025 r. wielkość ta wzrośnie do 2,2 mld ton. Jeżeli weźmiemy pod uwagę, że do wytworzenia tworzyw sztucznych zużywamy węglowodory, to droga już prosta do uzyskania z tych odpadów wodoru. Jak w sierpniu 2020 r. wskazywał portal „Biznes Alert.pl” w 2020 r. „zakończona została faza FEED (The Front End Engineering Design) w pierwszym w Wielkiej Brytanii zakładzie przetwarzania odpadów plastikowych na wodór o jakości paliwa drogowego”[78]. Szczególnie ciekawy wydaje się opis technologiczny tego procesu, we wspominanym materiale czytamy: „Technologia DMG (Distributed Modular Generation) wykorzystuje komorę konwersji termicznej, w której odpady podgrzewane są do temperatury przekraczającej 850 stopni Celsjusza. Z podgrzanego plastiku powstaje gaz syntezowy bogaty w energię, a w jego skład wchodzą: metan, tlenek węgla i wodór. Następnie z mieszaniny oddziela się wodór, a pozostałe elementy poddaje się oczyszczeniu i spaleniu. Powstaje energia cieplna i elektryczna, którą można wykorzystać. Komora konwersji termicznej ma zapewnić przetworzenie 35 ton odpadów i wytworzenie do dwóch ton wodoru dziennie”[79]. Faktycznie bowiem istotnym problemem nie jest sam wodór, co poziom jego czystości i to on decyduje o przydatności tego gazu jako paliwa.

A co dalej z wodorem?

To ważne pytanie! Okazuje się, że kłopotem nie jest wyprodukowanie H₂, co jego zmagazynowanie. Praktycznie od 2004 r. testowane są różne rozwiązania – począwszy od butli stalowych z gazem sprzężonym do 100 atmosfer, przez schłodzenie wodoru do kilku stopni Kelwina i utrzymywanie go w naczyniu Dewara, po łączenie atomu wodoru z metalami takimi jak: pallad, magnez, lit, związki aluminium[80]. Pojawiły się także badania nad „poprawą wydajności kompozytowych zbiorników wysokociśnieniowych do przechowywania wodoru” prowadzone na Politechnice Wrocławskiej, o czym uczelnia ta informowała w październiku 2021 r[81]. Trzy lata wcześniej – 2018 r. NCBiR ogłosiło konkurs na „Nowoczesne metody magazynowania wodoru” jest opracowanie nowatorskiego, mobilnego zbiornika wodoru z przeznaczeniem do wykorzystania z ogniwami paliwowymi”[82] – który został rozstrzygnięty, pojazdy wyposażone są w odpowiednie zasobniki. Potwierdzenie znalazła odwieczna zasada – potrzeba matką wynalazków.

W roku 2020 rynek motoryzacyjny stawał się coraz ważniejszym ogniwem w dyskusji nad ekonomicznym wykorzystaniem wodoru, i to w każdym kolorze. Szacuje się bowiem, że branża wodorowa w motoryzacji może do 2050 r. wygenerować 2,5 biliona USD przychodów[83], co podkreślał portal „Business Insider”. I chociaż podnoszone są głosy wskazujące, że używanie wodoru jako źródła napędu jest zbyt kosztowne i bezcelowe (tak uważa profesor Volker Quaschning z berlińskiej Hochschule für Technik Und Wirtschaft)[84], to jednak odpowiedzią gospodarki na ten kierunek zmian było wyprodukowanie przez firmę Solaris dwóch autobusów napędzanych wodorem, które będą jeździły w szwedzkim Sandviken^[85], o czym donosił w listopadzie 2020 r. portal „wnp.pl/motoryzacja”. Pamiętajmy, że to członkom Zespołu ds. Produkcji Technologii i Zaawansowanych Materiałów z Instytutu Fraunhofera (IFAM) w Niemczech zawdzięczamy wynalezienie pasty wodorowej, czyli substancji mogącej napędzać nie tylko pojazdy lądowe, ale też drony, a następnie samoloty[86]. Również w Polsce rozpoczęto działania zmierzające do popularyzacji wodoru w transporcie. Jak informował „Puls Biznesu”: „dzięki dofinansowaniu z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Poznań, Chełm i Włocławek zamierzają kupić ponad 100 autobusów zasilanych wodorem”, co więcej według ustaleń tej gazety Ministerstwo Klimatu szacowało, że jeszcze w obecnej dekadzie po polskich miastach jeździć będzie około 2 tys. autobusów wodorowych oraz że uruchomione zostaną środki unijne na rozbudowę transportu ciężarowego[87]. Dostrzegając potencjał rozwoju wodorowego paliwa już w czasie Globalnego Szczytu Transportu Publicznego UITP w Sztokholmie w czerwcu 2019 r. firma Solaris zaprezentowała model Urbino Hydrogen, o zasięgu 350 km[88]. Według informacji portalu „wnp.pl/energetyka” z lutego 2022 „pierwszy autobus wodorowy w Polsce będzie jeździł w Koninie”[89]. Wcześniej, bo już w kwietniu 2021 r. „Rzeczpospolita” informowała, że MPK w Poznaniu złożyło wniosek o zakup 84 pojazdów napędzanych wodorem[90]. Trzy miesiące później w lipcu 2021 r. również MPK Kraków, dysponujące bardzo nowoczesnymi pojazdami zarówno hybrydowymi, jak i elektrycznymi zgłosiło chęć zakupu 40 autobusów napędzanych wodorem[91].To właśnie w stolicy Małopolski w czerwcu 2022 r. PKN Orlen uruchomił „pierwszą w Polsce mobilną stację tankowania wodoru. Wodór pochodzący z biorafinerii Grupy ORLEN w Trzebini, będzie napędzać ogniwa autobusu zero emisyjnego testowanego w krakowskiej komunikacji miejskiej”[92], o czym poinformowała krakowska spółka. Warto także zaznaczyć, że 40 pojazdów Solaris Urbino Hydrogen planuje zakupić także Bratysława (Dopravný Podnik Bratislava DPB), o czym w lipcu 2022 r. informował portal „wnp.pl/motoryzacja”[93].

Wracając do prezentowanych już powyżej założeń Zespołu ds. Produkcji Technologii i Zaawansowanych Materiałów z Instytutu Fraunhofera (IFAM) wodorem docelowo napędzane ~~miały~~ będą również drony i samoloty. Jak się okazuje drony napędzanie wodorem stały się już dość powszechne. Jak podał w lipcu 2022 r. portal „CIRE.pl”: „drony o napędzie wodorowym rozwijane są intensywnie przez firmy z Korei Południowej (Doosan Mobility Innovation), a także z Singapuru i Japonii (H3 Dynamics / Toyota Tsusho Nexty Electronics Japan)”[94]. Zaś opisywany bezzałogowy statek powietrzny zbudowany został przez młodych naukowców z Instytutu Technologii Harbińskiej w Chongqing (HIT Chongqing).

Coraz więcej tego typu urządzeń ma zastosowanie w rolnictwie i staje się elementem projektu „rolnictwo 4.0”. Kolejnym przykładem tej symbiozy jest ciągnik Zetor 7245 Horal System wyposażony w generatory HHO (ang. Hybrid Hydrogen Oxygen) wykorzystujące mieszankę wodoru i tlenu, o czym donosił już w kwietniu 2019 r. portal „farmer.pl”[95]. Wprowadzenie tej modyfikacji wpływa na minimalizację śladu węglowego w rolnictwie oraz redukcję kosztów motogodziny.

Również firmy lotnicze zaczęły eksperymentować z tym paliwem. We wrześniu 2020 r. portal „pb.pl” podał informację, że „Airbus przedstawił projekty trzech zero emisyjnych samolotów pasażerskich. Chciałby, aby pierwszy wszedł do użytku w 2035 r. Jednym z projektów jest maszyna przypominająca obecny samolot A321neo. Ma mieć zasięg ponad 2 tys. mil morskich (czyli około 3219 km, w przybliżeniu to dystans z Moskwy do Madrytu – 3443,74 km[96]) i zdolność przewożenia nawet 200 pasażerów. Samolot ten będzie napędzany zmodyfikowanym silnikiem odrzutowym zasilanym wodorem i ogniwami paliwowymi”[97]. We wrześniu 2021 r. ten sam portal „pb.pl” poinformował, że: „prezes Guillaume Faury powiedział, że Airbus umocnił się w przekonaniu o wejściu do 2035 roku do użytkowania samolotów na wodór”[98]. Chociaż prace trwają i są zaawansowane, to jednak ze względów bezpieczeństwa potrzebny jest czas na sprawdzenie niezawodności nowego paliwa.

Ważnym sektorem wykorzystującym wodór może okazać się kolej. Już w 2021 r. w czasie Międzynarodowych Targów Kolejowych TRAKO 2021 zakłady PESA zaprezentowały pierwszą polską lokomotywę wodorową o symbolu SM42-6Dn[99]. Biorąc pod uwagę zaawansowanie prac modernizacyjnych i inwestycyjnych na kolei[100], można założyć, że właśnie na torach wykorzystanie wodoru przyniesie najszybsze efekty. Według informacji portalu „pb.pl” z maja 2022 r. „SKM finalizuje kontrakt na pociągi elektryczne. Analizuje też inwestycję w pojazdy wodorowe i alternatywne źródła zasilania. Wodór może wyjść taniej niż prąd”[101]. Oznacza to nie tylko wejście w najbardziej opłacalny dla kolei sektor cargo, ale też w przewozy pasażerskie. Jednak droga do wodoru w przewozach osobowych nie jest taka krótka. Jak w maju 2022 r. podał na swoich stronach PKN Orlen koncern: „podpisał z firmą Alstom porozumienie o strategicznej współpracy przy dostawach bez emisyjnych, ekologicznych pociągów i paliwa wodorowego dla publicznego transportu kolejowego”[102]. Według planów pierwsze składy mają się pojawić na liniach regionalnych w ciągu dwóch lat, czyli do 2024 roku.

„Bo do tanga trzeba dwojga” – wodór i energia elektryczna

Bez względu na kolor wodoru do jego wytworzenia i transportu potrzebna jest energia elektryczna. Pandemia pokazała jak pozornie korzystne rezultaty przyniosła wieloletnia realizacja koncepcji przenoszenia przemysłu ciężkiego z USA i Zachodniej Europy do Azji Południowo-Wschodniej i Chin[103]. Z tej perspektywy patrząc dzisiejsze kłopoty nie stanowią zaskoczenia, a są raczej dojrzałym owocem „wieloletniego trudu” mającego na celu odejście gospodarki europejskiej od przemysłu. Za prekursora zmian profilu gospodarczego uważana się Margaret Thatcher, która pomimo protestów, zlikwidowała znaczą część przemysłu wydobywczego i ciężkiego w Wielkiej Brytanii[104]. Swoistą kroplą przepełniającą czarę stał się kontenerowiec Ever Given, który zablokował Kanał Sueski[105]. Sytuacja uległa dalszej komplikacji wskutek podjętej przez władze Chin decyzji dotyczącej przeglądu i konieczności wyłączenia z eksploatacji niemal co drugiej elektrowni wodnej. Na ponad 98 tys. hydroelektrowni, we względów technicznych, do wyłączenia zaplanowano około 40 tys. Tym sposobem „zlikwidowana zostałaby moc powyżej 50 tys. MW”[106]. Kryzys energetyczny w Chinach w 2021 r. doprowadził do zatrzymania produkcji w 100 kluczowych fabrykach[107], o czym we wrześniu 2021 r. informował portal „Bankier.pl” . Nie można się zatem dziwić, że wobec szeregu nieprzewidzianych kłopotów pojawiły się pomysły przeniesienia z powrotem produkcji do Europy, nawet za cenę początkowo wyższych kosztów[108]. Zdaniem ekspertów, przyczyni się to do przywrócenia ciągłości dostaw oraz będzie miało pozytywny wpływ na klimat. Wyprowadzając produkcję na rynki azjatyckie oraz optymalizując zużycie energii w latach 2005 – 2015 uzyskano w Europie spadek zużycia energii o ok. 10%[109], dodatkowo obserwowany był stały wzrost udziału OZE w bilansie energetycznym z 8,5% w 2004 do 17% w 2016[110]. Równolegle rozpowszechnienie biopaliw wywołało dyskusję w jakim zakresie działania zmierzające do masowego wykorzystania zbóż i rzepaku do uzyskania biopaliw wpływają na wzrost cen żywości oraz, jakie są realne korzyści płynące z tej technologii w obniżeniu emisji CO₂[111]_.Mówiąc o wykorzystaniu żywności do celów energetycznych, także w elektrowniach[112], trzeba też pamiętać, że głód dotyka co 10 osobę na świecie, przy jednoczesnym marnowaniu 1/3 globalnej produkcji żywności[113]. Należy więc rozważyć, czy zamiast przeznaczać produkcję roślinną na biopaliwa, nie warto zepsutą żywność poddać procesowi przeróbki, w kierunku biometanu[114].

Wprowadzenie uprawnień EUA do emisji CO₂miało przyspieszyć transformację energetyczną Europy. Jednak wiele wskazuje, że uprawnienia te stały się obiektem działań spekulacyjnych[115], co może potwierdzać ich cena na dzień sporządzenia tej analizy, czyli 11 sierpnia 2022 r. Wówczas wartość wyniosła 87,31 euro, co oznacza wzrost o 53,99% w skali roku[116]. Taki trend uderza najsilniej w gospodarki oparte na paliwach kopalnych. Dlatego tak wiele uwagi Polska poświęca wypracowaniu sprawiedliwych zasad transformacji energetycznej.

Poszukiwanie alternatywnych źródeł energii najsilniej propagują Niemcy, realizując swoją politykę o nazwie Energiewende[117]. W działaniach tych wykorzystano katastrofę w japońskiej siłowni w Fukushimie 11 marca 2011 r., kiedy to kanclerz Angela Merkel (będąca fizykiem) po spotkaniu sztabu kryzysowego stwierdziła, że „wydarzenia w Japonii stanowią dla świata cezurę”¹⁶. Zarządzony audyt niemieckich siłowni oraz presja prawna i społeczna – zwłaszcza w landach, w których w latach 2012, 2013 odbywały się wybory lokalne, spowodowały wzrost niechęci do tego źródła energii. Alternatywą miały być fotowoltaika, wiatraki oraz wodór. W 2020 r. niemieckie turbiny wiatrowe wygenerowały „ok. 26,9 TWh energii elektrycznej. W 2019 r. było to już 24,38 TWh”, co dawało 20% udział w niemieckim wolumenie OZE[118]. Godnym podkreślenia zdaje się być fakt, że wypadek w japońskiej siłowni nałożył się na skutki kryzysu zaufania do instytucji finansowych z lat 2008 – 2010[119], potęgując niepewność rynków i nasilając obawy o przyszłość wielu milionów ludzi. W Polsce od wielu lat trwa ofensywa w kierunku OZE. Programy „Czyste powietrze” oraz „Mój prąd” przyniosły skutek nie tylko w postaci wzrostu świadomości ekologicznej, ale także obniżenia zapotrzebowania na energię. Jak w lipcu 2022 r. poinformował portal „murator.plus”: „od uruchomienia programu Czyste Powietrze złożono ponad 470 tys. wniosków na kwotę dofinansowania 8,487 mld zł”[120]. Bilans działań z zakresu fotowoltaiki przedstawił w lipcu 2022 r. portal „rynekelektryczny.pl”, a z danych wynika, że „moc zainstalowana fotowoltaiki w Polsce na koniec maja 2022 r. wyniosła ponad 10,2 GW. Fotowoltaika (pv) stanowi więcej niż połowę mocy zainstalowanej OZE. Liczba nowych instalacji pv w maju br. to 24 tysiące sztuk. Przeciętna moc nowej instalacji fotowoltaicznej wyniosła około 10,4 kW”[121].Wielu ekspertów wskazuje równocześnie, że zmienność przepisów z zakresu odkupowania przez operatorów nadwyżki wyprodukowanej energii skutkuje zmniejszeniem liczby nowych instalacji. W tym kontekście trzeba jeszcze postawić inne pytanie, czy polski system elektroenergetyczny jest przystosowany do wahań powodowanych chwilowymi zmianami ilości energii wtłaczanymi do systemu. Rozwiązaniem może okazać się budowana energetyka wiatrowa, w tym szczególnie morskie farmy wiatrowe, które ze względu na odległość od siedzib ludzkich nie budzą tak wielkich kontrowersji jak wiatraki posadowione na lądzie. Według raportu „Polska energetyka wiatrowa 4.0” opublikowanego w 2022 r. „Polska może stać się liderem rozwoju tego sektora w regionie Morza Bałtyckiego i w Europie – trzeba tylko odpowiednio oszacować, a następnie wykorzystać, drzemiący w Bałtyku potencjał. Zakładane obecnie 11 GW już dziś rząd weryfikuje w górę (…). Jednak branża szacuje, że możliwości na polskim morzu są zdecydowanie większe, sięgające nawet 28 GW. Dodatkowo, efektywne planowanie oraz pełne wykorzystanie potencjału polskich dostawców oznaczać będzie, że lokalny łańcuch dostaw dla morskich farm może osiągnąć nawet 65%. Jest to bez wątpienia szansa na impuls rozwojowy dla całej gospodarki”[122]. Zgodnie z przywołanymi już zapowiedziami przedwyborczymi Emmanuela Macrona, o wzmocnieniu udziału OZE we Francji, w wytwarzanie wodoru na morzu bardzo dynamicznie weszło konsorcjum firm Lhyfe oraz Chantiers de l’Atlantique. Jak w czerwcu 2022 r., czyli po paryskich wyborach prezydenckich, podał portal „CIRE.pl`” „firmy będą współpracować przy projektach instalacji produkujących odnawialny wodór z wykorzystaniem farm wiatrowych on-grid lub off-grid. Instalacje o minimalnej mocy 100 MW powstaną na istniejących stałych fundamentach lub na specjalnych pływających platformach”[123].

Inwestycje w OZE postępują i drzemie w nich nadal nieodkryty potencjał, jednak wobec kłopotów polskiej energetyki węglowej, których przykładem mogą być awarie w Elektrowni Jaworzno II – pożar[124] i wyłączenie najnowszego bloku 910 MW[125] widzimy, że chcąc wykorzystać potencjał wodoru musimy wpierw zadbać o stabilne i tanie, czyli liczone poniżej wspomnianych 30 USD/MWh dostawy energii elektrycznej. Inaczej nic z tego nie będzie. Warto o tym pomyśleć.

Autor składa podziękowania na ręce prof. Józefa Bieńka (URK) za okazaną pomoc.

[1]https://www.bankier.pl/wiadomosc/Kapital-nie-ma-narodowosci-Komentarz-7774962.html, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[2]http://www.forum-ekonomiczne.pl/nord-stream-zmieniaja-sie-politycy-a-pomysl-trwa/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[3]Szerzej:

A. Rinke, M. Ziener, Keine Politik über die Köpfe anderer, „Handelsblatt” 26 VII 2005, data pobrania 15 VIII 2022 r.;

Ul, Köhler lobt in Warschau Qualität der Beziehungen, „Frankfurter Allgemeine Zeitung” 31 VIII 2005, data pobrania 15 VIII 2022 r.;

AFP/DPA, Köhler plädiert in Polen für Offenheit, „die tageszeitung” 31 VIII 2005, data pobrania 15 VIII 2022 r.;

A. Boecker, Einigung über Pipeline-Bau, „Süddeutsche Zeitung” 1 IX 2005, data pobrania 15 VIII 2022 r.;

R. Köppel, Deutschlands Interessen, „Die Welt” 5 IX 2005, data pobrania 15 VIII 2022 r.;

G. Gnauck, Polen fühlt sich wieder einmal übergangen, „Die Welt” 7 IX 2005, data pobrania 15 VIII 2022 r.;

Ch. von Marschall, Pakt mit Putin „Der Tagesspiegel” 9 IX 2005, data pobrania 15 VIII 2022 r.;

N. Reimer, Eine Gefahr für die Ostsee, „die tageszeitung” 9 IX 2005, data pobrania 15 VIII 2022 r.;

K.-H. Donath, G. Lesser, Pipeline schlägt Wellen, „die tageszeitung” 9 IX 2005, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[4]M. Thumann, Wenn Putin Gas gibt, „Die Zeit“ 2005, nr 37, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[5] B. Janusz-Pawletta, Raport: Prawno-międzynarodowe aspekty układania rurociągów na dnie Bałtyku, „Bezpieczeństwo Narodowe” 2006, nr I.

[6] J. Himmelreich, Energie aus allen Rohren, „Der Tagesspiegel” 28 XII 2005, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[7]https://wpolityce.pl/polityka/504538-trzaskowski-w-2015-r-ns-2-to-porozumienie-prywatnych-firm, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[8]https://www.forum-ekonomiczne.pl/publication/wodor-jako-paliwo-przyszlosci/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[9]https://businessinsider.com.pl/technologie/nowe-technologie/pasta-wodorowa-powerpaste-zamiast-benzyny-projekt-niemieckich-naukowcow/4wbx5ep, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[10]https://automatykab2b.pl/gospodarka/54779-do-2025-roku-wartosc-rynku-wodoru-przekroczy-12-mld-dolarow, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[11]https://www.pb.pl/goldman-sachs-rynek-wodoru-moze-byc-wart-ponad-1-bln-usd-rocznie-1142173, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[12]https://www.forum-ekonomiczne.pl/wodor-realna-szansa-czy-drogie-marzenie/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[13]https://300gospodarka.pl/material-partnera/woda-wodor-i-wegiel-to-strategiczne-zasoby-przyszlosci-czym-jest-idea-3w, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[14]https://www.auto-swiat.pl/wiadomosci/aktualnosci/rzad-doplaci-do-stacji-tankowania-wodoru-i-ladowania-aut-elektrycznych/99×3078, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[15]https://www.gov.pl/web/klimat/wiceminister-zyska-o-wodorze-na-eec-trends, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[16]https://www.forum-ekonomiczne.pl/publication/wodor-jako-paliwo-przyszlosci/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[17]https://czasnadotacje.pl/polskie-doliny-wodorowe-przyszlosc-polskich-innowacji-wodorowych/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[18]https://www.CIRE.pl/item,212247,2,0,0,0,0,0,antas-czy-polska-bedzie-liderem-gospodarki-wodorowej-w-regionie.html, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[19]https://www.gov.pl/web/klimat/rozpoczely-sie-konsultacje-publiczne-projektu-polskiej-strategii-wodorowej, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[20] DOE – ang. United States Department of Energy, Departament Energii Stanów Zjednoczonych.

[21] FE – ang. Office of Fossil Energy (FE), Biuro ds. Energii Kopalnej Stanów Zjednoczonych.

[22]https://www.energy.gov/articles/doe-announces-160-million-projects-improve-fossil-based-hydrogen-production-transport, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[23]https://www.gov.pl/web/klimat/wiceminister-ireneusz-zyska-o-dolinach-wodorowych-na-seminarium-naukowo-technicznym, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[24]https://www.gov.pl/web/klimat/wiceminister-ireneusz-zyska-o-dolinach-wodorowych-na-seminarium-naukowo-technicznym, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[25]https://www.gov.pl/web/klimat/wiceminister-ireneusz-zyska-o-perspektywach-rozwoju-energetyki-wiatrowej-na-morzu, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[26]https://biznesalert.pl/wood-mackenzie-zielony-wodor-konkurencyjny-2040-energetyka-innowacje/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[27]Richtungsstreit in Berlin / Grünoderblau – welcheFarbedarfWasserstoffhaben?, Handelsblatt, 18 II 2020 r., https://archiv.handelsblatt.com/document/HBON__HB%2025554034/hitlist/0?all=, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[28]https://businessinsider.com.pl/gospodarka/model-gospodarczy-niemiec-sie-konczy-trwal-blisko-pol-wieku/3p3hegc, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[29]https://polskieradio24.pl/42/259/Artykul/2825596, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[30]https://www.wnp.pl/gazownictwo/cena-gazu-w-holandii-prawie-siedmiokrotnie-wyzsza-niz-rok-temu,497369.html, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[31] Szerzej: Sz. Sikorski, Inflacja skąd te czarne rekordy, „Newsletter Forum Ekonomicznego”, https://www.forum-ekonomiczne.pl/publication/inflacja-skad-te-czarne-rekordy/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[32]Tamże.

[33]Antoine Simon – analitykzwiązany z Friends of the Earth Europe.

[34]https://www.CIRE.pl/artykuly/serwis-informacyjny-cire-24/148197-produkcja-wodoru-w-procesie-pirolizy-moze-byc-prawie-calkowicie-wolna-od-wegla, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[35]https://automatykab2b.pl/gospodarka/54779-do-2025-roku-wartosc-rynku-wodoru-przekroczy-12-mld-dolarow, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[36]https://energia.rp.pl/surowce-i-paliwa/art17041061-nord-stream-2-poplynie-wodor, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[37]https://biznesalert.pl/niemcy-rosja-ukraina-afryka-polnocna-import-wodoru/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[38]https://wpolityce.pl/swiat/605537-szef-epl-wzywa-by-przymusowo-dzielic-sie-gazem-z-niemcami, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[39]https://www.bankier.pl/wiadomosc/Kanclerz-Scholz-AfD-zadajaca-uruchomienia-Nord-Stream-2-to-partia-rosyjska-8371182.html, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[40]https://300gospodarka.pl/news/zielony-wodor-zamiast-gazu-w-jamale-tak-jesli-polska-dobrze-wykorzysta-swe-szanse, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[41]https://www.CIRE.pl/artykuly/serwis-informacyjny-cire-24/174390-kwiecinski-wodor-ma-byc-jednym-z-glownych-pol-synergii-orlenu-i-pgnig, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[42]https://pwr.edu.pl/uczelnia/aktualnosci/innowacyjny-miernik-wodoru-z-nagroda-pgnig-12307.html, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[43]https://biznesalert.pl/szary-wodor-rafinerie-polska-startegia-wodorowa-polska-komisja-europejska/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[44] Pod angielskim rzeczownikiem hub mieszczą się określenia: magazyn, punkt węzłowy, koncentrator.

[45] https://www.orlen.pl/pl/o-firmie/media/komunikaty-prasowe/2022/luty/Grupa-ORLEN-inwestuje-w-wodor, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[46]https://www.wnp.pl/nafta/z-europy-moze-zniknac-10-rafinerii-trudne-pytania-sa-jak-najbardziej-na-miejscu,440638.html, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[47]https://spidersweb.pl/bizblog/wodor-z-oze-wygoni-wegiel/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[48]https://energia.rp.pl/ropa/art35797311-iran-wleje-rope-w-glodny-rynek-teraz-powinna-staniec, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[49]https://300gospodarka.pl/opinie/izrael-boi-sie-zemsty-rosji-ekspert-wyjasnia-biernosc-wobec-wojny-na-ukrainie, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[50]https://www.wnp.pl/nafta/emiraty-mocno-stawiaja-na-wodor-chca-byc-liderem-energetycznej-rewolucji,444213.amp,, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[51]https://biznesalert.pl/niemcy-zielony-niebieski-wodor-spor-wintershall-dea-nord-strean-2-energetyka-gaz/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[52]https://www.CIRE.pl/artykuly/serwis-informacyjny-cire-24/174527-wg-wood-mackenzie-zielony-wodor-bedzie-konkurencyjny-wzgledem-paliw-kopalnych-za-20-lat, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[53]https://www.bankier.pl/waluty/kursy-walut/nbp/USD, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[54]https://www.ure.gov.pl/pl/urzad/informacje-ogolne/aktualnosci/10400,W-pierwszym-kwartale-2022-roku-srednia-cena-sprzedazy-energii-elektrycznej-na-ry.html, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[55]https://www.bankier.pl/waluty/kursy-walut/nbp/USD, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[56]http://psew.pl/polska-energetyka-wiatrowa-4-0-nowy-raport-2022/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[57]https://pwr.edu.pl/uczelnia/aktualnosci/zielona-energia-do-produkcji-zielonego-wodoru-studenci-tworza-stanowisko-badawcze-11754.html, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[58]https://orsted.pl/news/2020/10/projekt-wodorowy?gclid=EAIaIQobChMI4ZiC2Jzn9wIV5ACiAx0JrQFmEAAYASAAEgJvB_D_BwE, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[59]https://www.wnp.pl/energetyka/wodor-moze-dac-drugie-zycie-elektrowni-weglowej,445600.html, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[60]https://www.radiomaryja.pl/informacje/szefowa-ke-zielony-wodor-jest-niezbedny-aby-polozyc-kres-uzaleznieniu-europy-od-rosji/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[61]https://klastry.org.pl/zielony-wodor-a-kobiety-przedstawiamy-prezes-zklastra-agnieszke-spirydowicz/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[62]https://www.CIRE.pl/artykuly/serwis-informacyjny-cire-24/175928-ukraina-patrzy-na-wodor-z-atomu, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[63]Grupa Wyszehradzka powołana pierwotnie w 1991 roku przez 3 państwa: Polskę, Węgry i Czechosłowację (a po tzw. aksamitnej rewolucji 4 – Czechy i Słowację).Wspólnota krajów, której celem było wspólne staranie się o przyjęcie do struktur NATO i UE. Grupie tej w okresie od 1 lipca 2020 r. do 30 czerwca 2021 r. przewodniczyła Polska.

[64]https://www.wnp.pl/energetyka/grupa-wyszehradzka-laczy-sily-w-sprawie-technologii-wodorowych,537742.html, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[65]https://biznesalert.pl/wodor-atom-grupa-wyszehradzka-szczyt-krakow-polska-energetyka-innowacje-wodor/, data pobrania 15 VIII 2022 r.https://krakow.wyborcza.pl/krakow/7,44425,26799856,30-lecie-grupy-wyszehradzkiej-szczyt-w-krakowie.html?disableRedirects=true, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[66] Szerzej: Sz. Sikorski, Nord Stream – zmieniają się politycy a pomysł trwa. Raport naukowo-badawczy, „Newsletter Forum Ekonomicznego”, http://www.forum-ekonomiczne.pl/nord-stream-zmieniaja-sie-politycy-a-pomysl-trwa/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[67]https://biznesalert.pl/warszawskie-uczelnie-beda-ksztalcic-kadry-na-rzecz-atomu-dzieki-wspolpracy-z-francji/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[68]https://businessinsider.com.pl/technologie/jacek-sasin-bedzie-przy-podpisaniu-atomowej-umowy-w-usa/cchr9xb, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[69] P. Dobrowolski, A. Kochman, M. Kolasa, Zestawienie danych o rynku energii oraz Zużycie energii elektrycznej jako przybliżenie trendów aktywności gospodarczej w Europie, Biuro Analiz PFR S.A13 maja 2022 r., s. 25.

[70]https://biznesalert.pl/biden-wyda-miliardy-na-atom-i-to-dobra-wiadomosc-dla-polski/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[71]https://biznesalert.pl/dolar-za-kilogram-wodoru-z-atomu/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[72]https://www.CIRE.pl/artykuly/serwis-informacyjny-cire-24/174119-wodor-remedium-dla-amerykanskich-elektrowni-jadrowych data pobrania 15 VIII 2022 r.

[73]https://www.handelsblatt.com/politik/international/atomenergie-macrons-wette-auf-atomkraft-frankreich-will-bis-zu-14-neue-reaktoren-bauen/28056898.html?share=mai, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[74]https://www.zeit.de/politik/ausland/2022-02/kernenergie-frankreich-atomkraftwerke-erneuerbare-energien, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[75]https://www.handelsblatt.com/politik/international/atomenergie-macrons-wette-auf-atomkraft-frankreich-will-bis-zu-14-neue-reaktoren-bauen/28056898.html?share=mai, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[76]https://www.handelsblatt.com/politik/international/atomkraftwerke-schweden-will-atommuell-endlager-bauen-sicherheit-fuer-100-000-jahre/28016442.html?share=mail, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[77]https://www.forum-ekonomiczne.pl/odpady-wyzwanie-czy-czysty-zysk/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[78]https://biznesalert.pl/wielka-brytania-plastik-wodor-odpady-tworzywa-surowce-srodowisko-przetwarzanie/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[79] Tamże.

[80]https://docplayer.pl/2591578-Magazynowanie-wodoru-ciezki-los-lekkiego-gazu.html, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[81]https://pwr.edu.pl/uczelnia/aktualnosci/jak-bezpieczniej-przechowywac-wodor-pomoga-specjalne-powloki-12183.html, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[82]https://www.gov.pl/web/ncbr/nowoczesne-metody-magazynowania-wodoru, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[83]https://businessinsider.com.pl/technologie/nowe-technologie/pasta-wodorowa-powerpaste-zamiast-benzyny-projekt-niemieckich-naukowcow/4wbx5ep, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[84]https://biznesalert.pl/niemcy-strategia-wodorowa-zielony-wodor-krytyka-energetyka-innowacje-oze/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[85]https://www.wnp.pl/motoryzacja/pierwsze-wodorowe-solarisy-dla-szwecji,434155.html, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[86]https://businessinsider.com.pl/technologie/nowe-technologie/pasta-wodorowa-powerpaste-zamiast-benzyny-projekt-niemieckich-naukowcow/4wbx5ep, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[87]https://www.pb.pl/wodor-w-miastach-i-na-szybkich-trasach-1107338, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[88]https://www.solarisbus.com/pl/pojazdy/napedy-zeroemisyjne/hydrogen, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[89]https://www.wnp.pl/energetyka/pierwszy-autobus-wodorowy-w-polsce-bedzie-jezdzil-w-koninie,541741.html, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[90]https://regiony.rp.pl/z-regionow/art17688881-autobusy-zatankuja-wodor-polskie-miasto-liderem-w-europie?gclid=EAIaIQobChMIzvOokp_B-QIVBmEYCh1x6gyHEAAYASAAEgISq_D_BwE, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[91]https://www.transport-publiczny.pl/mobile/krakow-przygotowuje-sie-do-zakupu-40-autobusow-zasilanych-wodorem-69455.html, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[92]https://www.orlen.pl/pl/o-firmie/media/komunikaty-prasowe/2022/czerwiec/pierwsza-stacja-wodorowa-ORLEN, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[93]https://www.wnp.pl/motoryzacja/solaris-ma-zamowienie-z-bratyslawy-na-autobusy-wodorowe,607375.html, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[94]https://wodor.CIRE.pl/artykuly/serwis-informacyjny-cire-24/wodor-bedzie-rowniez-paliwem-dla-dronow, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[95]https://www.farmer.pl/technika-rolnicza/maszyny-rolnicze/niezwykla-instalacja-w-niezwyklym-ciagniku-caly-artykul,83135.html, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[96] https://czas-lotu.pl/madryt-moskwa, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[97]https://www.pb.pl/airbus-pokazal-trzy-projekty-samolotow-na-wodor-1002972, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[98]https://www.pb.pl/airbus-coraz-bardziej-pewny-zbudowania-samolotu-na-wodor-do-2035-roku-1128269, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[99]https://pesa.pl/kolejowa-premiera-roku-pesa-zaprezentowala-lokomotywe-wodorowa-na-trako/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[100]https://logistyka.rp.pl/szynowy/art18971641-krajowy-program-kolejowy-bedzie-w-calosci-zrealizowany, data pobrania 15 VIII 2022 r.

https://www.gov.pl/web/infrastruktura/dworce-w-pobiedziskach-i-kobylnicy-znow-sluza-podroznym, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[101]https://www.pb.pl/warszawiacy-moga-jezdzic-pociagami-na-wodor-1151974, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[102]https://www.orlen.pl/pl/o-firmie/media/komunikaty-prasowe/2022/maj/PKN-ORLEN-i-Alstom-ze-wspolpraca-na-rzecz-kolei-wodorowej, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[103]https://forsal.pl/artykuly/888899,soroka-polska-po-1989-r-doswiadczyla-katastrofy-przemyslowej-musimy-odbudowac-nasz-potencjal.html, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[104]https://forsal.pl/artykuly/888899,soroka-polska-po-1989-r-doswiadczyla-katastrofy-przemyslowej-musimy-odbudowac-nasz-potencjal.html, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[105]https://gospodarka.dziennik.pl/news/artykuly/8156668,marcowa-blokada-kanalu-sueskiego-wciaz-wplywa-na-swiatowa-zegluge.html, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[106]https://www.wnp.pl/energetyka/chinczycy-chca-zamknac-nawet-40-tys-elektrowni-wodnych,488879.html, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[107]https://www.bankier.pl/wiadomosc/Chiny-przez-brak-pradu-stoi-ponad-100-fabryk-Wladze-chce-sprowadzac-wiecej-energii-z-Rosji-8197205.html, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[108]https://wyborcza.biz/biznes/7,182270,28447270,produkcja-przenosi-sie-do-europy-bedzie-drozej-ale-bezpiecznie.html?disableRedirects=true, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[109]https://www.eea.europa.eu/pl/sygna142y/sygnaly-2017/artykuly/energia-w-europie-2013-aktualna-sytuacja, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[110]https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Renewable_energy_statistics/pl&oldid=388714, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[111] P. Gradziuk, B. Jendrzejewski, Wyzwania dla sektora biopaliw w kontekście polityki klimatyczno-energetycznej Unii Europejskiej, „Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu” 2017, t. XIX, z. 2, s. 63.

[112]https://forsal.pl/artykuly/363544,spalanie-zboza-moze-wspomoc-energetyke.html, data pobrania 15 VIII 2022 r.

Technologiczna możliwość współspalania zbóż w energetyce stała się tematem interpelacji poselskiej nr 12501, którą złożył do Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi Sejmu VI Michał Stuligrosz (3 listopada 2009 r.).

[113]https://biznes.newseria.pl/news/jedna-trzecia,p1027301208, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[114] Szerzej: S Tabor., Sz. Sikorski, Odpady – wyzwanie czy czysty zysk, „Newesletter Forum Ekonomicznego”, https://www.forum-ekonomiczne.pl/odpady-wyzwanie-czy-czysty-zysk/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[115]https://www.CIRE.pl/artykuly/serwis-informacyjny-cire-24/nowak-na-wysokie-ceny-energii-w-duzym-stopniu-ma-wplyw-spekulacja-certyfikatami-co2, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[116]https://www.pse.pl/dane-systemowe/funkcjonowanie-rb/raporty-dobowe-z-funkcjonowania-rb/podstawowe-wskazniki-cenowe-i-kosztowe/rozliczeniowa-cena-uprawnien-do-emisji-co2-rcco2,data pobrania 15 VIII 2022 r.

[117]Sz.Sikorski, Energetyka i klimat w roku pandemii, „Newesletter Forum Ekonomicznego”, http://www.forum-ekonomiczne.pl/energetyka-i-klimat-w-roku-pandemii/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[118]https://www.CIRE.pl/artykuly/serwis-informacyjny-cire-24/179409-niemieckie-farmy-wiatrowe-na-morzu-polnocnym-z-rekordem-w-produkcji-energii-elektrycznej-w-2020-r, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[119] Upadek banku Lehman Brothers ogłoszony 15 września 2008 r. spowodował panikę na giełdach i jest uważany za datę początku kryzysu zaufania do instytucji finansowych.

[120]https://www.muratorplus.pl/biznes/wiesci-z-rynku/czyste-powietrze-2022-wyzsze-dofinansowanie-nowe-zasady-aa-4NYp-NyTp-tzdf.html, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[121]https://www.rynekelektryczny.pl/moc-zainstalowana-fotowoltaiki-w-polsce/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[122]http://psew.pl/polska-energetyka-wiatrowa-4-0-nowy-raport-2022/, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[123]https://www.CIRE.pl/artykuly/serwis-informacyjny-cire-24/francuzi-siegaja-po-zielony-wodor-z-offshore, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[124]https://wiadomosci.onet.pl/slask/pozar-w-elektrowni-jaworzno-ii-sytuacja-opanowana/n8jb7y5, data pobrania 15 VIII 2022 r.

[125]https://jaworzno.naszemiasto.pl/blok-910-mw-w-jaworznie-chwilowo-stoi-ponowna/ar/c1-8942849, data pobrania 15 VIII 2022 r.

Sprawdź też: