Przemysł 5.0 – co zmienia w zakresie podejścia do procesu transformacji?

dr hab. inż. Mariusz Hetmańczyk
Z-ca Dyrektora Działu Zarządzania Wiedzą FPPP

Stan przemysłu po pandemii COVID-19

Europa stanęła obecnie przed wyzwaniami obejmującymi ochronę, przygotowanie i przekształcenie działań oraz polityk mających na celu osiągnięcie bardziej efektywnego rozwoju.

Do tego stanu przyczyniły się pandemia COVID-19 oraz konieczność sprostania wyzwaniom wynikającym ze zmian klimatu i zaniku różnorodności biologicznej. Pełne osiągnięcie opisanych celów jest możliwe poprzez [1÷4]:

• zwiększenie wewnętrznej spójności i zdolności do promowania kompleksowej transformacji gospodarki na poziomie globalnym (poprzez wyjście poza wzrost determinowany przez PKB i przyjęcie programu pod nazwą Przemysł 5.0),
• budowanie odporności gospodarek, przez przekształcanie w nowy zestaw ekosystemów gospodarczych będących bardziej odpornymi na przyszłe wstrząsy i nieoczekiwane zdarzenia losowe,
• ukierunkowanie rozwoju przemysłu na odporność, przy jednoczesnym umożliwieniu i przyspieszeniu przejścia do ery zrównoważonego dobrobytu dla wszystkich,
• skoncentrowanie strategii przemysłowej na celach związanych z uwolnieniem potencjału przemysłowego Europy,
• politykę nagradzania działalności gospodarczej w nowej formie (zrównoważonej, odnawialnej, o obiegu zamkniętym), zamiast krótkoterminowych modeli nadprodukcji i konsumpcji określonych przez obecny paradygmat wzrostu.

Ochrona i przygotowanie gospodarki i społeczeństwa Europy poprzez dążenie do przywrócenia statusu sprzed pandemii jest z kilku powodów niewłaściwą reakcją na zapewnienie średnio- i długoterminowego dobrobytu.

Dlatego trzecim imperatywem dla Europy jest radykalne przekształcenie jej gospodarki, sposobu życia i relacji ze środowiskiem.

Transformacja oznacza przede wszystkim uwzględnienie we wszystkich politykach (także na etapie wdrażana) wymagań dotyczących [1÷4]:

• odporności – zdolność nie tylko do stawiania czoła wyzwaniom i radzenia sobie z nimi, ale także do przechodzenia zmian w zrównoważony, sprawiedliwy i demokratyczny sposób,
• zrównoważonego rozwoju – zaspokajanie potrzeb teraźniejszości przy jednoczesnym zapewnieniu przyszłym pokoleniom możliwości zaspokojenia własnych potrzeb (osiągnięcie zrównoważonego rozwoju wymaga opracowania, współpracy i wspierania polityk zorganizowanych w trzech filarach: ekonomicznym, środowiskowym i społecznym),
• podejścia regeneracyjnego – wyjście poza zwykłe minimalizowanie szkód, poprzez odwracanie degradacji żywych planety i dążenie do przywrócenia zdrowych relacji między ludźmi a ekosystemem (rozwój regeneracyjny zachęca do projektowania systemów służących ludziom, które ewoluują z systemami ekologicznymi, aby generować wzajemne korzyści oraz większą ekspresję życia i odporności),
• gospodarki o obiegu zamkniętym – ma na celu utrzymanie wartości produktów, materiałów i zasobów tak długo, jak to możliwe (poprzez przywrócenie ich do cyklu produktowego po zakończeniu ich użytkowania, przy jednoczesnej minimalizacji wytwarzania odpadów).

Pociąga to za sobą fundamentalne przeprojektowanie łańcuchów wartości w celu uwzględnienia:

• nowych możliwości technologicznych,
• zrównoważonego rozwoju,
• zastosowania zasad projektowania gospodarki o obiegu zamkniętym GOZ,
• podejść regeneracyjnych.

Przemysł 4.0 w kontekście nowej wizji zmian

Przemysł 4.0 to zasadniczo technologiczny paradygmat, skupiony wokół zastosowania systemów cyberfizycznych i oferujący obietnicę zwiększonej wydajności dzięki łączności cyfrowej i sztucznej inteligencji oraz wielu innych rozwiązań technicznych, technologicznych oraz cyfrowych.

Jednak paradygmat Przemysłu 4.0, w obecnym kształcie, nie jest odpowiedni w kontekście kryzysu klimatycznego i katastrofy planetarnej. Nie odnosi się również do występujących obecnie głębokich napięć społecznych.

Obecna gospodarka cyfrowa to model typu „zwycięzca bierze wszystko”, który tworzy monopol technologiczny i gigantyczną nierówność majątkową.

Przemysłowi 4.0 brakuje kluczowych wymiarów projektowania i wydajności, które będą niezbędne, aby umożliwić sprawną transformację systemową i zapewnić niezbędne oddzielenie wykorzystania zasobów i materiałów od negatywnych skutków środowiskowych, klimatycznych i społecznych (Tab. 1).

Lp.	Obszar
1	regeneracyjne cechy transformacji przemysłowej – tak, aby objąć zarówno gospodarkę o obiegu zamkniętym, jak i pozytywne zwrotne pętle sprzężenia zwrotnego – nie, jako opcję, ale jako kluczowy filar projektowania całych łańcuchów wartości,
2	wymiar z natury społeczny – wymagający zwrócenia uwagi na dobro pracowników, potrzebę włączenia społecznego i przyjęcia technologii, które nie zastępują ludzkich zdolności, ale raczej je uzupełniają (gdy tylko jest to możliwe),
3	obowiązkowy wymiar środowiskowy – który prowadzi do promowania transformacji eliminującej zastosowanie paliw kopalnych, promuje efektywność energetyczną, czerpie z rozwiązań opartych na przyrodzie, regeneruje pochłaniacze dwutlenku węgla, przywraca bioróżnorodność i tworzy nowe sposoby rozwoju w pełnej szacunku współzależności z systemami naturalnymi.

Przemysł 5.0 – zmiana paradygmatu Przemysłu 4.0

Europejski zielony ład jest w tym momencie ideą definiującą i kształtującą politykę przemysłową UE. Do głównych czynników warunkujących osiągniecie założonych celów można zaliczyć [3]:

• wdrożenie głębokiej polityki sprawiedliwej transformacji,
• poparcie wdrożenia poprzez długoterminową strategię przemysłową, która przygotuje przemysł na cyfrową, niskoemisyjną gospodarkę i oraz pozwoli przemysłowi pozostać konkurencyjnym i sprawiedliwym podczas dekarbonizacji,
• skierowanie przemysłu w stronę wielkich wyzwań społecznych (gospodarki o zerowej emisji netto, wzrostu sprzyjającego włączeniu społecznemu, zdrowia, spójności społecznej i regionalnej, zrównoważonej mobilności i regeneracji środowiska).

Proponowana wizja Przemysłu 5.0 wykracza poza wąskie i tradycyjne skupienie się na rozwoju (technologicznym lub ekonomicznym) istniejącego modelu gospodarczego (opartego na wydobyciu, produkcji i konsumpcji) do bardziej transformującego spojrzenia na wzrost. Wzrost, który koncentruje się na:

• postępie ludzkim,
• opieraniu się na ograniczaniu i transformowaniu konsumpcji w nowe formy trwałego, cyrkularnego i regeneracyjnego tworzenia wartości gospodarczej i sprawiedliwego dobrobytu.

Całe spektrum zagadnień zawarto w raporcie pt. TOWARDS A GREEN & DIGITAL. Key requirements for successful twin transitions in the European Union [5]. W raporcie zidentyfikowano 10 kluczowych obszarów działań na rzecz udanego partnerstwa (Tab. 2).

Zaproponowane obszary nie negują założeń koncepcji Przemysłu 4.0, prowadzą jednak do możliwości zastosowania wypracowanych rozwiązań w nowym kontekście.

Obszar działań	Założenia oraz zakres
1	wzmocnienie odporności i otwartej autonomii strategicznej w sektorach krytycznych dla bliźniaczej transformacji (poprzez na przykład prace unijnego Obserwatorium Technologii Krytycznych)
2	wzmocnienie zielonej i cyfrowej dyplomacji poprzez wykorzystanie uprawnień regulacyjnych i normalizacyjnych UE, przy jednoczesnym promowaniu wartości UE i wspieraniu partnerstw
3	strategiczne zarządzanie dostawami krytycznych materiałów i towarów, poprzez przyjęcie długoterminowego podejścia systemowego w celu uniknięcia nowej pułapki zależności
4	wzmocnienie spójności gospodarczej i społecznej, na przykład poprzez wzmocnienie ochrony socjalnej i państwa opiekuńczego, przy czym ważną rolę odgrywają również strategie rozwoju regionalnego i inwestycje
5	dostosowywanie systemów kształcenia i szkolenia do szybko zmieniającej się rzeczywistości technologicznej i społeczno-gospodarczej, a także wspieranie mobilności pracowników między sektorami
6	mobilizowanie dodatkowych, przyszłościowych inwestycji w nowe technologie i infrastrukturę (zwłaszcza w badania naukowe i innowacje oraz synergię między kapitałem ludzkim i technologią), dzięki międzynarodowym projektom kluczowym dla łączenia zasobów unijnych, krajowych i prywatnych
7	opracowywanie ram monitorowania pomiaru dobrostanu poza PKB i oceny sprzyjających skutków cyfryzacji, jak również ogólnego śladu (węglowego, energetycznego i środowiskowego)
8	zapewnienie przyszłościowych ram regulacyjnych jednolitego rynku, sprzyjających zrównoważonym modelom biznesowym i wzorcom konsumenckim (np. poprzez ciągłe zmniejszanie obciążeń administracyjnych, aktualizowanie zestawu narzędzi polityki pomocy państwa lub stosowanie sztucznej inteligencji w celu wspierania kształtowania polityki i zaangażowania obywateli)
9	wzmocnienie globalnego podejścia do ustanawiania norm i czerpanie korzyści z przewagi UE jako pierwszego inicjatora w zakresie konkurencyjnego zrównoważonego rozwoju, skoncentrowanego wokół zasady „ograniczaj, naprawiaj, ponownie wykorzystuj i poddaj recyklingowi”
10	promowanie solidnych ram bezpieczeństwa cybernetycznego i bezpiecznego udostępniania danych w celu zapewnienia, między innymi, że krytyczne podmioty mogą zapobiegać zakłóceniom, opierać się im i odzyskiwać po nich, a ostatecznie budować zaufanie do technologii powiązanych z bliźniaczymi przejściami

W związku z nowo przyjętymi założeniami można wyodrębnić istotne różnice pomiędzy podejściem w zakresie definiowania celów Przemysłu 4.0 oraz Przemysłu 5.0 (Tab. 3).

Przemysł 4.0

Przemysł 5.0

koncentracja na zwiększonej efektywności – dzięki cyfrowej łączności i sztucznej inteligencji,technologia – skupiona wokół pojawienia się systemów cyberfizycznych,dostosowanie modeli biznesowych, do optymalizacji w ramach istniejącej dynamiki rynku kapitałowego i modeli ekonomicznych (tj. ukierunkowane na minimalizację kosztów, maksymalizację zysku, wydajności produkcyjnej i operacyjnej),brak koncentracji na wymiarach projektowania i działaniach niezbędnych w zakresie transformacji systemowej,brak oddzielenia wykorzystania zasobów i materiałów od negatywnych skutków dla środowiska, klimatu i społeczeństwa.

zapewnienie ram dla przemysłu łączących konkurencyjność i zrównoważony rozwój, umożliwiając przemysłowi pełne wykorzystanie swojego potencjału jako jednego z filarów transformacji,uwypuklenie wpływu alternatywnych sposobów zarządzania (technologią) na zrównoważony rozwój i odporność,wzmocnienie potencjału pracowników poprzez zastosowanie urządzeń cyfrowych (popierając podejście do technologii skoncentrowane na człowieku),budowanie ścieżek przejściowych w kierunku zrównoważonych ekologicznie zastosowań technologii,rozszerzenie zakresu odpowiedzialności przedsiębiorstw na całe łańcuchy wartości,wprowadzenie wskaźników (w zakresie każdego ekosystemu przemysłowego) odwzorowujących postępy osiągnięte na drodze do dobrobytu, odporności i ogólnego zrównoważonego rozwoju.

Podsumowanie

Koncepcja Przemysłu 5.0 uwzględnia wnioski wyciągnięte z pandemii i potrzebę zaprojektowania systemu przemysłowego, który byłby z natury bardziej odporny na przyszłe wstrząsy i stresy, integrując jednocześnie zasady społeczne i środowiskowe Europejskiego Zielonego Ładu.

Zapewnienie, że przemysł stanie się filarem i siłą napędową zrównoważonego rozwoju, regeneracji przyrody i integracji (a nie zagrożeniem), stawia radykalnie nowe wymagania wobec rządu, polityki publicznej i interakcji między przemysłem oraz państwem.

W wielu krajach istnieje znaczna rozbieżność w tempie zmian pomiędzy firmami, branżami i osobami fizycznymi (dotkliwe narażenie na daleko idące zakłócenia i gwałtowne zmiany). Obecna era niepewności, niestabilności i szybkich zmian wymaga pewnego stopnia płynności zasobów, strategicznej zwinności i przywództwa w sektorze publicznym, co jest sprzeczne z istniejącymi procesami budżetowymi, strukturami zachęt, kompetencjami i sztywnością instytucjonalną, które charakteryzują dzisiejsze tworzenie polityki.

Wejście na ścieżkę transformacji systemowej wymaga od korporacji zmiany nastawienia i ukierunkowania celów na zagadnienia Przemysłu 5.0. Obecne prace Komisji Europejskiej nad zaproponowaniem nowych ram dla zrównoważonego ładu korporacyjnego wydają się być na czasie i konieczne, ale obecny kierunek legislacyjny wydaje się stawiać czoła poważnym wyzwaniom.

Aby być skutecznym, poziom ambicji przejścia do Przemysłu 5.0 musiałby być dostosowany do skali wyzwań stojących przed Europą i światem, a jednocześnie być ukierunkowany na:

• polityki krajowe i międzynarodowe.
• krytyczne podmioty na szczeblu lokalnym (miasta, organy regionalne oraz społeczności lokalne, w których zachowania konsumenckie i nastroje społeczne są katalizatorami popytu).

Bibliografia

1. Protect, prepare and transform Europe. Recovery and resilience post COVID-19. ESIR Policy Brief No.1 (European Commission, Directorate – General for Research and Innovation, Directorate A – Policy & Programming Centre, Unit A1 – Chief Economist – R&I Strategy and Foresight)
2. TRANSFORMATION POST-COVID. Mobilising Innovation for People, Planet and Prosperity. ESIR Policy Brief No.2 (European Commission, Directorate – General for Research and Innovation, Directorate A – Policy & Programming Centre, Unit A1 – Chief Economist – R&I Strategy and Foresight)
3. „Industry 5.0: A transformative vision for Europe. Governing Systemic Transformations towards a Sustainable Industry. ESIR Policy Brief No. 3” (European Commission, Directorate – General for Research and Innovation, Directorate G – Common Policy Centre, Unit G1 – Common R&I Strategy & Foresight Service)
4. „Industry 5.0. Towards a sustainable, humancentric and resilient European industry.” (R&I PAPER SERIES POLICY BRIEF – Research and Innovation; European Commission Directorate – General for Research and Innovation Directorate F, Prosperity Unit F.5, Industry 5.0)
5. https://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/handle/JRC129319